Niósł w ręce Konstytucję 3 Maja – kim był ?
Rozpoczynając zwiedzanie ekspozycji stałej OMPiO nasz wzrok przykuwa reprodukcja obrazu Jana Matejki „Konstytucja 3 Maja 1791 r.”. Pierwsze pytanie, jakie zadajemy zwiedzającym brzmi: „Gdzie na obrazie znajduje się ostatni król Polski?”. Większość osób wskazuje postać w biały stroju, niesioną przez innych na ramionach, a w dłoni trzymającą rękopis Ustawy Rządowej. Postać ta to jednak nie król Stanisław August Poniatowski (monarcha przewodzi procesji), a Stanisław hr. Małachowski. Marszałek Sejmu Czteroletniego, ale także hrabia na Końskich i Białczewie, czyli przedstawiciel naszego regionu podczas obrad Sejmu Czteroletniego.
Stanisław urodził się 24 sierpnia w Końskich jako drugi syn kanclerza Jana Małachowskiego. Pierwsze nauki pobierał od sprowadzonego z Niemiec guwernera Wawrzyńca Mitzlera de Kolof. Podobno najmniej zdolny z dzieci Jana, Stanisław doskonale znał różne kruczki prawne, a przede wszystkim cechowała go uczciwość. Mając zaledwie 19 lat został starostą sądeckim. Dzięki znanemu nazwisku trzy razy wybrany został na posła do Sejmu pod laską jego stryja Adama, ale ojciec chciał go wprowadzić w otoczenie króla. W 1758 roku został asesorem do królewskich sądów zadwornych. Uczestnik konfederacji radomskiej w 1767 roku. Był posłem na Sejm 1766 roku z województwa krakowskiego. W 1774 został marszałkiem Trybunału Głównego Koronnego, któremu przywrócił dawną sprawność i uczciwość.
W 1782r. mając 34 lata umarła jego żona Urszula Hutten-Czapska, z którą nie miał dzieci. W tym samym czasie jej siostra rozwiodła się z niewiernym Dominikiem Radziwiłłem. Połączono więc małżeństwem Stanisława i Konstancję.
Stanisław został także posłem sandomierskim na Sejm Czteroletni w 1788 roku, którego został wybrany marszałkiem. Ks. Józef Czartoryski, stolnik litewski, późniejszy poseł do Berlina, tak tłumaczył wybór Małachowskiego na marszałka: ,,Robocie, która zdaje się, że tchnąć będzie prawdziwym patriotyzmem, już Polsce od niejakiego czasu zapomnianym, „Styr” oddany będzie osobie, która i z urodzenia i z przymiotów i zasług osobistych największe ma prawo do ufności i miłości narodu”.
Wpływ na jego poglądy wywarli król, Ignacy i Szczęsny Potoccy, ale największy Hugo Kołłątaj. Swoje poglądy wyraził w liście do Prymasa Polski: „Grożące dla Polski wnioski przez zaczętą wojnę a popieraną przez nowo przychodzących do niej mocarstw pomnażają coraz smutniejsze myśli abyśmy jej upałem nie byli zajęci, lubo nie jesteśmy w stanie, bo na teraźniejszym sejmie, choć powiększymy wojsko , to w perspektywie, bo za rok ledwie widzieć go zdołamy, a przeto nie mając go, mieć będziemy potrzebną ekskuzę do nie tak prędko determinowania się…..utrzymując na oku neutralność a być sprzyjającemu Moskwie, bo ta ,jeżeli nie dla nas to dla siebie będzie chciała nas utrzymać w nadziei lepszego od nas posiłku, a być go w zapewnieniu, dozwoli może na teraźniejszym sejmie rządu poprawienia”. Należąc do Stronnictwa Patriotycznego był wraz z Ignacym Potockim i Hugo Kołłątajem jednym z głównych twórców Konstytucji 3 maja. Mieszkał w Pałacu Czapskich-Raczyńskich (na Krakowskim Przedmieściu, dziś Akademia Sztuk Pięknych), który dzięki rozbudowie przez niego zaplanowanej, stał się piękną rezydencją. W pałacu tym na tajnych zebraniach redagowano tekst Ustawy Rządowej, on też przeprowadził jej uchwalenie na sesji sejmowej 3 maja 1791.
Stanisław Małachowski dał się poznać jako dobry gospodarz. Zapisał w testamencie 60tysięcy zł na procent na utrzymanie dla włościan lekarza i apteki. W 1790r. zniósł poddaństwo w swoich dobrach. Małachowski popierał dążenia miast do rozszerzenia ich praw politycznych i był zwolennikiem współpracy szlachty z mieszczaństwem. W kwietniu 1791r. wpisał się do księgi miejskiej jako obywatel Warszawy.
W czasie wojny polsko-rosyjskiej był przeciwny decyzji króla Stanisława Augusta Poniatowskiego o jego przystąpieniu do konfederacji targowickiej i sprzeciwił się jakimkolwiek układom z targowiczanami. Po przystąpieniu króla do Targowicy udał się do Wiednia, a potem Włoch. W 1796 powrócił do swych dóbr na Kielecczyźnie, które znalazły się w wyniku III rozbioru w Galicji. W 1798 został aresztowany przez władze austriackie za udział w spisku. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego został prezesem Komisji Rządzącej, a w październiku 1807 prezesem Rady Ministrów Księstwa Warszawskiego.
Był zwolennikiem reaktywowania w Księstwie Konstytucji 3 maja i przeciwnikiem wprowadzenia Kodeksu Napoleona, dlatego w grudniu 1807 złożył dymisję.
Zmarł 29 grudnia 1809 roku. Pochowany w warszawskim kościele św. Krzyża.