Rzeźbiarz z rodziny wyklętych

18 września 2020 r. zmarł Andrzej Pityński. Wybitny polski rzeźbiarz, urodzony w rodzinie żołnierzy Wyklętych.

Pityński urodził się 15 marca 1947 r. w Ulanowie (ob. województwo podkarpackie).  Jego ojciec Aleksander Pityński ps. „Kula” w czasie II wojny światowej był członkiem Narodowej Organizacji Wojskowej i walczył przeciwko Niemcom m. in. w bitwie na Porytowym Wzgórzu. Po upadku III Rzeszy brał udział w bitwie pod Kuryłówką – jednej z największych batalii polskich partyzantów przeciw Sowietom.

Jego matka Stefania (z domu Krupa) nosiła pseudonim „Perełka”. Była sanitariuszką w oddziałach Narodowej Organizacji Wojskowej i Narodowego Zjednoczenia Wojskowego.

Po wojnie rodzina Pityńskich była prześladowana przez funkcjonariuszy komunistycznych władz (rewizje, najścia domu, przeszukania, pobicia).

Wszystkie te doświadczenia rodziców znalazły odzwierciedlenie w twórczości rzeźbiarza. Komunistyczna cenzura nigdy nie pozwoliłaby na zamieszczenie jego dzieł w przestrzeni publicznej . Pityński wyemigrował do USA w 1974 gdzie zdobył sławę i uznanie.

Dzieła Pityńskiego przesiąknięte są hekatombą losów Polaków w XX wieku. Monumentalne i pełne ekspresji rzeźby ukazują tragizm i chwałę najbardziej dramatycznych chwil w dziejach naszego narodu.

Jednym z jego najsłynniejszych dzieł jest Pomnik Katyński w Jersey City odsłonięty w 1991 roku.  Monument, o wysokości ok. 12 metrów, składa się z granitowego cokołu o wadze 120 ton, na którym znajduje się wykonana z brązu postać zakneblowanego żołnierza z rękami związanymi z tyłu, z wbitym w plecy bagnetem nasadzonym na karabin. Rzeźba żołnierza ma wagę 6 ton. Na przedniej części cokołu znajduje się napis KATYŃ i data 1940, a na jego wschodniej części płaskorzeźba upamiętniająca głodujących Polaków zesłanych na Syberię.

 

Żołnierzom wyklętym poświęcony jest odsłonięty w 1983 r. pomnik „Partyzanci” w Bostonie. Inspiracją dla jego powstania była wizja partyzantów poruszających się konno nad rzeką Tanwią na północ od Ulanowa.

Dzieło to jest pierwszym na świecie pomnikiem Żołnierzy Niezłomnych. Został zadedykowany stryjowi autora – Michałowi Krupie, dowódcom oddziałów: Franciszkowi Przysiężniakowi ps. „Ojciec Jan” i Józefowi Zadzierskiemu ps. „Wołyniak”, ich podkomendnym w ramach Narodowej Organizacji Wojskowej i Narodowego Zjednoczenia Wojskowego oraz wszystkim innym partyzantom antykomunistycznym.

Pomnik ma 7 metrów wysokości, 10 metrów długości i 4 metry szerokości. Przedstawia pięciu uzbrojonych jeźdźców na koniach w marszu. Ich pozy przedstawiają zmęczenie i wycieńczenie tułaczką i walkami. Odwzorowani zostali kolejno od strony lewej: Aleksander Pityński ps. „Kula” (ojciec autora), Adam Kusz ps. „Garbaty” (drugi dowódca oddziału), Stanisław Pelczar ps. „Majka”, Michał Krupa ps. „Pułkownik”(wuj autora) oraz Józef Zadzierski ps. „Wołyniak” (pierwszy dowódca).

Po upadku komunizmu w 1989 r. Pityński przyjechał do Polski, a w wielu miejscowościach zaczęły pojawiać się jego dzieła. W 1998 r. w Warszawie  na Żoliborzu odsłonięto Pomnik Czynu Zbrojnego Polonii Amerykańskiej (nazywany także pomnikiem Błękitnej Armii).

Pomnik upamiętnia blisko 20 tysięcy ochotników do Błękitnej Armii generała Józefa Hallera w walce o polskie granice 1919-1921. Dzieło to jest jedynym kolorowym monumentem w Stolicy.

Andrzej Pityński tworzył też popiersia (m. in. gen. Andersa na Monte Cassino), płaskorzeźby monumentalne oraz medale i szkice węglem.

Projekt pomnika smoleńskiego w Olsztynie (2015).

W wywiadzie z Witoldem Gadowskim w 2019 r. Pityński powiedział: „Moja filozofia jest bardzo prosta – jest sztuka i jest antysztuka. (…) Żeby coś naprawdę powstało, coś oryginalnego i prawdziwego – musisz pokazać siebie – kim jesteś, skąd przyszedłeś, dokąd idziesz. (…) Po to się robi rzeźbę ażeby rzeźba przemawiała, rzeźba która nic nie mówi to może być jakimś dekoracyjnym obiektem a poza tym… szkoda czasu”.

Andrzej Pityński zmarł w wieku 73 lat w Mount Holly w hrabstwie Burlington w stanie New Jersey. Jego syn – Alexander – zadeklarował, że gdy międzynarodowe ograniczenia podróży zostaną złagodzone, spełni się życzenie ojca i jego prochy zostaną przewiezione do Ulanowa, gdzie spoczną w rodzinnym grobie. Pochowani są tam jego rodzice i młodszy  brat – Januszek, który utonął w rzece San w wieku 4 lat.

Andrzej Pityński został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1989), Krzyżem Komandorskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej (1996) oraz Orderem Orła Białego (2017). Był członkiem amerykańskiej National Sculpture Society (NSS), profesorem rzeźby w Johnson Atelier Technical Institute of Sculpture w Mercerville.

Jego dorobek pozostanie z nami na wieki.

Bruno Marek Wojtasik