Powstańcy styczniowi w więzieniu kieleckim

W nocy z 22 na 23 stycznia 1863 roku wybuchło powstanie styczniowe. Było największym i najdłużej trwającym polskim powstaniem narodowym przeciwko zaborcy rosyjskiemu. Miało charakter wojny partyzanckiej, w której stoczono około 1200 bitew i potyczek.

Teren Kielecczyzny stał się obszarem na którym intensywność walk należała do największych w skali całego objętego powstaniem Królestwa Polskiego. W naszym regionie walczyły oddziały Mariana Langiewicza, Dionizego Czachowskiego, Zygmunta Chmieleńskiego, Karola Kality „Rębajły” czy Józefa Hauke-Bosaka.

W okresie powstania styczniowego w więzieniu kieleckim osadzono prawie 2 tysięcy więźniów politycznych. Byli to schwytani powstańcy, członkowie organizacji narodowej oraz ludzie podejrzani o współpracę i sprzyjanie powstaniu. Liczba osadzonych zmieniała się w zależności od natężenia prowadzonych walk powstańczych. Więzienie zagęszczało się, kiedy Rosjanie przyprowadzali ujętych jeńców po bitwach m.in. pod Małogoszczem, Grochowiskami, Komorowem, Jeziórkiem czy Opatowem. Po przesłuchaniach, więźniowie z otrzymanym wyrokiem trafiali na zsyłkę w głąb Rosji lub do karnych rot aresztanckich. Część odsyłano do dalszego śledztwa w Radomiu czy do warszawskiej cytadeli. Obywatele obcych państw najczęściej byli wydalani poza granice Imperium Rosyjskiego, z dożywotnim zakazem powrotu do Królestwa Polskiego. Tylko nieliczni opuszczali więzienie płacąc łapówki lub nałożone kontrybucje oraz otrzymując dozór policyjny.

Wśród więźniów politycznych osadzonych przy ulicy Zamkowej za udział w powstaniu styczniowym znaleźli się:

Bolesław Anc (1841-1909)

Urodził się w Jędrzejowie. Już od połowy 1862 r. działał w ruchu spiskowym w organizacji czerwonych. W powstaniu początkowo pełnił obowiązki kuriera, a następnie walczył jako prosty kosynier w oddziale Kazimierza Mielęckiego na Kujawach. Po rekonwalescencji powołany został na komisarza żandarmerii narodowej województwa krakowskiego i dołączył do oddziału żandarmerii por. Bogusza. W czasie zwiadu pod Ociesękami wpadł w ręce Rosjan. Znalazł się w więzieniu w Staszowie, a następnie w Kielcach. Dzięki staraniom rodziny został uwolniony z więzienia. Pod koniec sierpnia na 3 miesiące objął stanowisko naczelnika powiatu olkuskiego. Następnie wyruszył w Lubelskie, gdzie był zastępcą komisarza wojewódzkiego Ignacego Wysockiego „Żaczka” oraz naczelnikiem cywilnym powiatu lubelskiego i krasnostawskiego. Pozostawał na tym stanowisku do końca kwietnia 1864 r. Na początku maja, gdy powstanie chyliło się ku upadkowi uciekł za granicę.

W 1907 r. opublikował swe wspomnienia „Z lat nadziei i walki”, które napisał wspólnie z żoną Józefą z Zagórowskich.

 

Ludomir Grzybowski (1840-bd)

Pochodził z Chęcin. W latach 1860-1862 brał aktywny udział w manifestacjach religijno-patriotycznych, a jednocześnie pracował w organizacji cywilnej. Po wybuchu powstania dołączył do oddziałów Mariana Langiewicza na Świętym Krzyżu. Pod dowództwem Langiewicza przeszedł cały szlak bojowy aż do bitwy pod Grochowiskami. Od czerwca 1863 r. znalazł się w oddziale powstańczej żandarmerii Bogusza, a następnie przeszedł pod rozkazy Iskry. Po rozstrzelaniu Iskry, walczył pod Zygmuntem Chmieleńskim, a pod koniec października pod gen. Józefem Hauke-Bosakiem. Po klęsce opatowskiej 21 lutego 1864 r. ukrywał się w Rudzie Strawczyńskiej. Pod koniec marca aresztowano go i osadzono w więzieniu kieleckim. Za dużą kwotę pieniędzy został wykupiony i wypuszczony na wolność.

Pozostawił po sobie wspomnienia pt. „Opis powstania polskiego w roku 1863 i 1864 w województwie krakowskim” wydane w 1994 r.

 

Andrzej Jakóbkiewicz (1843-1924)

Urodził się w Stopnicy. Po wybuchu powstania walczył najpierw w radomskim, a potem w oddziale Józefa Oxińskiego. Brał udział w bitwach pod Koniecpolem, w okolicach Piotrkowa i pod Częstochową. Po rozwiązaniu ugrupowania przeszedł w Góry Świętokrzyskie i wstąpił do oddziału Zygmunta Chmieleńskiego. Walczył pod Ociesękami pod dowództwem gen. Hauke-Bosaka, w oddziale awansował do stopnia porucznika. Po nieudanym ataku na Opatów w lutym 1864 r., oddziały powstańcze rozproszyły się. 1 maja 1864 r. został schwytany, przewieziony do Daleszyc, a potem do więzienia w Kielcach. Sąd polowy skazał go na 8 lat ciężkich robót w twierdzy na Syberii. Po powrocie zamieszkał w Kielcach.

 

Eugeniusz Kozierowski (1818-1892)

Urodził się w rejonie kieleckim. Był właścicielem dóbr Strojnów koło Pierzchnicy. W czasie powstania styczniowego aktywnie działał w organizacji narodowej. W jego majątku 3 listopada 1863 r. zatrzymał się oddział kawalerii powstańczej pod dowództwem gen. Józefa Hauke-Bosaka i płk. Zygmunta Chmieleńskiego przed bitwą pod Strojnowem. Kozierowski za udział w powstaniu został aresztowany jesienią 1864 r. Więziono go w Chęcinach, a następnie w więzieniu kieleckim, gdzie przebywał od 25 listopada 1864 r. do 22 czerwca 1865 r. Po skazującym wyroku, 8 lat spędził w twierdzy Modlin.

 

Jan Lubieniecki (1845-1934)

Urodził się w Kaczynie w gminie Daleszyce. W okresie powstania brał czynny udział w wielu potyczkach. Ranny w bitwie pod Małogoszczem trafił do szpitala. Został aresztowany i osadzony w więzieniu w Chęcinach. Stąd został przeniesiony do więzienia w Kielcach, gdzie przetrzymywany był od 25 listopada 1864 r. do 22 czerwca 1865 r. Po zatwierdzeniu się wyroku sądowego został zesłany na Syberię, gdzie spędził 5 lat i powrócił do kraju. Zamieszkał w Kielcach.

 

Józef Ignacy Ożegalski (1848-1922)

Urodził się w Ochli w Wielkopolsce. W 1863 roku na wieść o wybuchu powstania styczniowego, uciekł ze szkoły i w wieku 15 lat dołączył do powstańców Mariana Langiewicza w obozie w Goszczy. Brał udział w bitwach pod Chrobrzem i pod Grochowiskami. Po upadku Langiewicza udał się do Galicji. W kwietniu 1863 roku zaciągnął się do oddziału Andrzeja Łopackiego, który podporządkował się pułk. Dionizemu Czachowskiemu. Pod jego komendą odbył kampanię wiosenną, walczył m.in. w zwycięskiej bitwie pod Stefankowem. Kiedy zachorował, powrócił do Galicji. Po raz trzeci przystąpił do powstania w czerwcu 1863 r. Dołączył do niego brat Stanisław. Wstąpili do nowo formowanego oddziału pod dowództwem generała Zygmunta Jordana. 20 czerwca po przejściu Wisły, doszło do krwawej bitwy pod Komorowem. Obaj bracia dostali się do niewoli. Przeszli przez więzienia w Pacanowie, Stopnicy i w Staszowie. Stamtąd przewieziono ich do więzienia kieleckiego. Wkrótce doczekali się zwolnienia z aresztu ze względu na młody wiek i usilne starania matki u rosyjskiego generała Czengierego.

Ożegalski napisał pamiętniki pt. „Wspomnienia z krwawych czasów z roku 1863” wydanych własnym nakładem w 1893 r. i wznowionych w roku 1908 r.

 

Adolf Trepka (1822-1911)

Urodził się w Wólce Hankowskiej. Od 1860 r. dzierżawił dobra rządowe Górno, Krajno i Zawady. W Górnie przeżył okres powstania styczniowego pełniąc funkcję wójta Krajna, Górna, Zawady, Bęczkowa, Radlina, Masłowa, Ciekot i Wilkowa. Jeszcze przed wybuchem powstania był inspiratorem różnych manifestacji religijno-patriotycznych. Był czynnie zaangażowany w organizacji narodowej. Pełniąc obowiązki wójta organizował dla powstańców zaopatrzenie i pomoc. Już w końcowych dniach powstania został aresztowany i krótko przebywał w kieleckim więzieniu od 2 do 5 maja 1864 r. Następny pobyt w więzieniu był już dłuższy. Jako więzień polityczny osadzony został od 3 sierpnia do 15 października 1864 r.

 

Franciszek Wieczorkowski (1842-1937)

Urodził się w Klimkiewiczowie, który obecnie jest częścią Ostrowca Świętokrzyskiego. Jako żołnierz walczył w powstaniu styczniowym 1863 r. w oddziałach dowodzonych przez Mariana Langiewicza, a później przez Józefa Hauke-Bosaka. Brał udział w bitwach pod Św. Krzyżem, Staszowem, Małogoszczem, Ratajami i Ociesękami. W tej ostatniej bitwie został ciężko ranny. Po rekonwalescencji nie wrócił już do czynnej walki. Zajmował się teraz dostawą broni, amunicji i odzieży dla powstańców. Schwytany przez Rosjan był więziony przez dwa miesiące w Kielcach, a następnie zesłany na Syberię.

 

Hipolit Zawadzki (1820-1863)

Urodził się w Suchedniowie. Za pomoc powstańcom krakowskim 1846 r. został skazany na karne wcielenie do wojska rosyjskiego. Przebywał w Kazachstanie i na Syberii. Po powrocie został rządcą majątku Krasna koło Mniowa w powiecie opoczyńskim. Po wybuchu powstania w 1863 r. przy współpracy z komórką konspiracji narodowej w Radoszycach przystąpił do organizacji powstańczej partii. W lutym 1863 r. dowodził już 400-osobowym oddziałem w stopniu majora. Na leśnej polanie Ormanicha pod Szkucinem zorganizował obóz powstańczy. 21 kwietnia 1863 r. Rosjanie otoczyli obóz i w dwóch bitwach pokonali oddział Zawadzkiego. W grupie powstańców ujętych do niewoli znalazł się ranny mjr Hipolit Zawadzki. Nie rozpoznany przez Rosjan wraz z innymi został odtransportowany do kieleckiego więzienia. Ze względu na ciężkie rany przeniesiono go do szpitala, gdzie zmarł 7 maja 1863 r.

 

Stanisław Zygadlewicz (1837-1864)

Pochodził z Bodzentyna. Brał udział w powstaniu styczniowym. W 1864 r. został aresztowany przez Rosjan i osadzony w więzieniu kieleckim, w którym przebywał co najmniej od 1 do 29 maja 1864 roku. Został skazany na karę śmierci przez powieszenie. Z dokumentów urzędowych wynika, że władze rosyjskie uznały Stanisława Zygadlewicza za głównego organizatora ruchu powstańczego w Bodzentynie. Dlatego, w okresie wygasającego już powstania, tak surowo go potraktowano. Został powieszony na szubienicy wystawionej na łące nieopodal cmentarza w Bodzentynie 11 czerwca 1864 r. (30 maja wg kalendarza juliańskiego).

Artur Szlufik