Rosjanie w Kielcach pojawili się na początku XIX w. kiedy to po kongresie wiedeńskim miasto znalazło się w zaborze rosyjskim i stało się stolicą województwa krakowskiego. Początkowo liczba Rosjan nie była duża. Większy napływ ludności prawosławnej nastąpił po powstaniu listopadowym, a szczególnie po powstaniu styczniowym.
Budowę cerkwi pw. Wniebowstąpienia Pańskiego rozpoczęto w 1867r., a skończono trzy lata później – w 1870 r. Miała ona zapewnić miejsce modlitwy dla coraz liczniejszej kadry urzędniczej oraz stacjonującego garnizonu wojskowego. Ale była także symbolem rosyjskiej dominacji dlatego z założenia miała być największym i najbardziej okazałym budynkiem w Kielcach. Do jej budowy nie szczędzono materiałów. Aby stworzyć przestrzeń dla powstającej cerkwi wyburzono kanonie (obecnie na tym terenie znajduje się skwer S. Żeromskiego), a także Bramę Krakowską wraz z gankami, które łączyły katedrę z seminarium duchownym. Z pałacu biskupów krakowskich zniknęły hełmy (zwieńczenie) wież, tak aby pałac wydawał się niższy i mniej okazały. Wycięto też wewnętrzne pałacowe portale, które wykorzystano do budowy cerkwi.
Świątynia została zaprojektowana przez Franciszka Ksawerego Kowalskiego, który pełnił funkcję budowniczego gubernialnego guberni kieleckiej. Budynek mógł pomieścić ponad 500 osób. Miał trzy wejścia i pięć kopuł: główna znajdowała się nad centralnym sklepieniem i cztery mniejsze na przeciwległych bokach. Pięć dzwonów, odlanych w Westfalii, umieszczono w dwóch przednich kopułach. Cokoły, stopnie schodów, arki i kolumny wykonano z miejscowego piaskowca. W głównym wejściu arkę i kolumny wykonano z marmuru. Nad wejściem umieszczono obraz Boga Ojca. Posadzka w świątyni była marmurowa, a ikony napisał rosyjski artysta o nazwisku Wasiliew. W 1885 r. świątynię wyniesiono do godności soboru. Na początku XX w. przeszła gruntowny remont.
Podczas I wojny światowej cerkiew uległa znacznemu zniszczeniu. Prawosławna ludność wyjechała wraz z wycofującym się rosyjskim wojskiem. Po zakończeniu wojny w latach 1920–1924 budynek świątyni wykorzystywano w charakterze rzymskokatolickiego kościoła garnizonowego. W październiku 1923 r. Magistrat kielecki wystąpił z projektem rozebrania cerkwi przy ul. 3 Maja (obecnie Jana Pawła), która „razi wyglądem zbyt wielkorosyjskim”. W 1930 roku Ministerstwo Robót Publicznych wydało zezwolenie na jej rozbiórkę, która nastąpiła w latach 1932-34.
Pozostałością po cerkwi była do niedawna istniejąca u zbiegu ulicy Wesołej i Mickiewicza tzw. popówka czyli prawosławne probostwo. Wybudowana w 1870 r. również według projektu Franciszka Ksawerego Kowalskiego. Ostatnie fragmenty po dawnej cerkwi to dzwon, kamienna balustrada prezbiterium i drzwi wejściowe przeniesione do kościoła garnizonowego przy ulicy Chęcińskiej oraz żeliwne ogrodzenie od strony ul. Wesołej.
Druga cerkiew pod wezwaniem św. Mikołaja Cudotwórcy powstała w latach 1902-04. Budowa tej cerkwi była odpowiedzią na budowę kościoła św. Krzyża. Przeznaczona została dla żołnierzy 6. Pułku Strzelców, który stacjonował w koszarach naprzeciwko świątyni. Została zaprojektowana przez architekta Stanisława Szpakowskiego (według innych źródeł profesora architektury Sołowjowa) w stylu neobizantyjskim. Miała 34 metry wysokości. Pozłacany ikonostas wykonano w moskiewskiej pracowni Terezy. Ikony były kopiami malarstwa z soboru w Kijowie. Cerkiew posiadała centralne ogrzewanie. W 1916 roku armia austriacka zajęła cerkiew na obóz jeniecki, a później zamieniono ją na magazyn. Po wojnie zniszczoną świątynię wyremontowano, zachowując jej pierwotny zewnętrzny wygląd. 8 grudnia 1926 r. biskup Augustyn Łosiński wyświęcił ją na kościół garnizonowy pw. NMP Królowej Korony Polskiej.
kaplica na cmentarzu prawosławnym http://wiecznotrwale.blogspot.com/2017/
W 1865 roku z zespołu Cmentarza Starego został wyodrębniony cmentarz prawosławny. W jego obrębie znajduje się niewielka kaplica prawosławna. Jest ona równocześnie grobem protoprezbitera kieleckiej cerkwi Wniebowstąpienia Pańskiego Wasilija Gieorgijewicza Teodorowicza. Wokół kaplicy znajduje się niewielka już i stale zmniejszająca się ilość grobów prawosławnych.
W 1931 roku mieszkało w Kielcach ok. 250 osób wyznania prawosławnego. Od 1920 roku funkcjonowała parafia bez etatu duchownego. Dwa razy w miesiącu były proboszcz kieleckiej cerkwi Bazyli Teodorowicz dojeżdżał na nabożeństwa do Kielc. Odbywały się one w domu Makarego Iwanowa przy ul. Chęcińskiej. Kieleckie władze postanowiły, że przy ul. Chęcińskiej powstanie nowa prawosławna parafia w zamian za zabraną cerkiew. Mimo wytyczonych fundamentów nie doszło do jej wybudowania.
Po II wojnie światowej prawosławni spotykali się na modlitwę w prywatnych domach. Od 1968 r. na parterze willi rodziny Gajdzińskich przy ul. Słowackiego 16. Pod koniec lat 70-tych zakupiono na cerkiew niewielki dom przy ul Bodzentyńskiej 46. Prawosławna parafia funkcjonuje tam do dzisiaj.
Ewa Działowska
Źródła:
Z. Guldon, A. Massalski, Historia Kielc do roku 1945, Kielce 2000
S. Wiech, Rosjanie w Kielcach, w: Kielce przez stulecia, red. J. Główka, Kielce 2014
Kirył Sokoł, Aleksander Sosna, Cerkwie w centralnej Polsce 1815 – 1915, Białystok 2001
Cerkiew Wniebowstąpienia – Made in Świętokrzyskie (madeinswietokrzyskie.pl)
http://www.chram.com.pl