W dziele polskiego zesłańca Mateusza Gralewskiego ‘’Kaukaz. Wspomnienia z dwunastoletniej niewoli: opisanie kraju – ludność – zwyczaje i obyczaje’’ wydanym we Lwowie w 1877 roku znalazły się też fragmenty poświęcone kieleckiemu aptekarzowi, uczestnikowi spisku ks. Ściegiennego, Franciszkowi Pantoczkowi.
Mateusz Gralewski (znany jako Mateusz z Mazewa) – działacz niepodległościowy i publicysta był jednym z Polaków, którzy słuzyli w armii carskiej na Kaukazie. Urodził się w 1826 roku w rodzinie chłopskiej w Mazewie w powiecie łęczyckim. To tam ukończył miejscową szkołą elementarną, a dzięki pomocy miejscowego ks. proboszcza kontynuował naukę w gimnazjum w Łęczycy. Później pracował jako nauczyciel i urzędnik w Rządzie Gubernialnym Mazowieckim. Przełomową datą w jego życiu był rok 1844, kiedy to w związku z działalnością konspiracyjną trafił do Cytadeli Warszawskiej. Wyrokiem sądu został skazany na przymusową służbę w armii carskiej. Przez kolejne 12 lat służył w Korpusie Kaukaskim. Dzięki umiejętności pisania i czytania rozpoczął pracę w kancelarii sztabowej, a w 1852 roku otrzymał awans na stopień oficerski.
Na Kaukazie przebywał do 1857 roku. Po powrocie do ojczyzny zamieszkał w Warszawie, gdzie zajął się publicystyką prasową. Tworzył artykuły m.in. do ‘’Kmiotka’’ i ‘’Czytelni Niedzielnej’’. W momencie wybuchu Powstania Styczniowego pod pseudonimem Maciej wszedł w skład Komisji Wykonawczej Rządu Narodowego. Po upadku powstania w 1864 roku przebywał na emigracji – początkowo w Saksonii i w Szwajcarii, a następnie we Francji. Na początku lat 70. XIX wieku powrócił na ziemie polskie. Osiedlił się w Galicji, gdzie kontynuował swoje prace badawcze w zakresie etnografii. Tam też związany był z dwoma najważniejszymi ośrodkami kultury polskiej, a więc Krakowem i Lwowem. To właśnie we Lwowie spędził ostatnie lata swego życia, gdzie publikował kolejne prace, a także angażował się w organizacjach wspierających weteranów Powstania Styczniowego. Nie jest znana dokładna data śmierci twórcy – Gralewski zmarł pod koniec 1891, bądź w połowie 1892 roku. Został pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim.
Najważniejszym osiągnięciem pisarskim Mateusza Gralewskiego jest dzieło ‘’Kaukaz. Wspomnienia z dwunastoletniej niewoli: opisanie kraju – ludność – zwyczaje i obyczaje’’ wydane we Lwowie w 1877 roku. Praca ta ma charakter etnograficzno-wspomnieniowy i stanowi jeden z najciekawszych opisów dotykających zagadnienia zesłania w tym regionie. W tekście tym autor podał nazwiska dużej grupy Polaków służącej w wojsku rosyjskim na Kaukazie.
Jednym z nich był znany kielecki aptekarz Franciszek Pantoczek – uczestnik spisku ks. Piotra Ściegiennego, skazany na przymusową służbę wojskową na Kaukazie. W swojej pracy Mateusz Gralewski wspominał o Kielczaninie i jego roli w tworzeniu aptek na obszarze Kaukazu. Jedna z nich, którą Pantoczek postawił na porządnym stopniu znajdowała się w forcie Hassan-jurt – siedzibie sztabu pułku kabardyńskiego, do którego przypisano kieleckiego aptekarza. To prawdopodobnie informacje na temat tego obiektu możemy odnaleźć w pamiętniku Pantoczka z 1927 roku pt. ‘’Losy ucznia kieleckiego sprzed stu lat’’.
Drugim interesującym wątkiem związanym z obecnością Kielczanina w dziele Gralewskiego jest sprawa domniemanego spisku Polaków w wojsku rosyjskim z 1848 roku. Według Gralewskiego jako najczynniejszego współdziałacza (..) zesłanego z Kielc (uważano) aptekarza Pantoczka, także podoficera, (który) miał przygotować jakąś ciecz, za pomocą, której miało się ułatwić zapalenie wszystkich prochowni w fortach i jaszczyków artyleryjskich. O sprawie tej wspominał sam Pantoczek, jednakże późniejsze śledztwo spowodowało, iż w niedługim czasie aptekarz został uwolniony od wszelkich zarzutów.
Nie wiemy jednak czy Gralewski i Pantoczek poznali się osobiście. Autor nie wskazuje jednoznacznie, aby taka sytuacja miała miejsce. Jednocześnie warto zaznaczyć, iż przymusowa służba wojskowa na Kaukazie obu Polaków rozpoczęła się na przełomie 1844/1845 roku, a w latach 50. XIX wieku związana była z siedzibą dowództwa Korpusu Kaukaskiego – ówczesnym Tyflisem, a dzisiejszym Tbilisi.
Zainteresowanych poznaniem życiorysu słynnego kieleckiego aptekarza odsyłamy do wcześniejszego artykułu ‘’Spisek w aptece’’ znajdującego się na naszej stronie internetowej http://ompio.pl/2020/04/spisek-w-aptece/.
Gracjan Duda
Źródło:
– M. Gralewski, Kaukaz. Wspomnienia z dwunastoletniej niewoli: opisanie kraju-ludność-zwyczaje i obyczaje, Lwów 1877.
– J. Reychman, M. Tyrowicz, Gralewski Mateusz, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 8,Wrocław-Kraków-Warszawa 1959-1960.