Zbliża się 80. dzień rosyjskiej inwazji na Ukrainę. Na naszych oczach waży się przyszłość zaatakowanego przez wojska Putina kraju. Rosyjscy okupanci oprócz zniszczenia i śmierci, niosą ze sobą zbutwiałą chwałę Związku Radzieckiego nie przyjmując do wiadomości, że od wielu lat Ukraińcy systematycznie usuwają dawne symbole panowania Moskwy. Dekomunizacja stała się manifestacyjnym przykładem podkreślenia ukraińskiej niepodległości.
Nieoficjalny proces dekomunizacji rozpoczął się na Ukrainie po rozpadzie Związku Radzieckiego i odzyskaniu przez Ukrainę niepodległości w 1991 roku. W następnych latach usuwano pomniki przywódców sowieckich dosyć powoli. W ukraińskojęzycznych regionach zachodnich proces ten przebiegał znacznie szybciej niż w rosyjskojęzycznych regionach kraju. Ustawy o dekomunizacji były procedowane w ukraińskim parlamencie w 2002, 2005, 2009, 2011 i 2013 roku, ale żadna z nich nie weszła w życie.
Prawdziwa dekomunizacja przestrzeni publicznej Ukrainy rozpoczęła się dopiero po „Rewolucji godności” w 2013-14 r. Po odsunięciu od władzy prorosyjskiego prezydenta Wiktora Janukowycza nowo wybrany parlament uchwalił cztery ustawy odnoszące się do dekomunizacji oraz państwowej polityki pamięci.
W wyniku działania nowego prawa nakazującego usuwanie pomników z okresu komunistycznego i zmianę związanych z komunizmem nazw obiektów radykalnie zmieniła się toponimia Ukrainy. W sumie zmieniono nazwy ponad 51 493 ulic, placów i innych obiektów. Czwarte pod względem wielkości miasto zostało przemianowane z Dniepropetrowska na Dniepr. Usunięto z nazwy miasta część odnoszącą się do przewodniczącego Wszechukraińskiego Komitetu Wykonawczego Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w latach 1919-1939 Hryhorija Iwanowycza Petrowskiego. Zmieniono także nazwy mniejszych miast i wielu wsi.
Usunięcie sowieckich symboli w Nowogrodzie Siewierskim. Stan przed i po 2022 r. (fot. NEXTA)
W Kijowie zdekomunizowano „Łuk Przyjaźni Narodów”, który został wzniesiony w centrum Kijowa w Roku na pamiątkę “zjednoczenia” Rosji i Ukrainy. W roku 2018 grupa artystów namalowała symboliczne pęknięcie na sklepieniu łuku. Po rosyjskiej inwazji na Ukrainę 25 kwietnia 2022 r. burmistrz Kijowa Witalij Kliczko ogłosił, demontaż części rzeźbiarskiej pomnika. Następnego dnia podczas demontażu grupy rzeźbiarskiej z brązu odpadła głowa postaci symbolizującej Rosjanina. Sam łuk ma zostać przemianowany i podkreślony kolorem ukraińskiej flagi. Kliczko zaproponował Radzie Miejskiej Kijowa zmianę nazwy Łuku Przyjaźni Ludowej na Łuk Wolności Narodu Ukraińskiego. „Łuk Przyjaźni” jest jednym z 60 pomników zaplanowanym do demontażu przez Radę Miasta Kijowa. Wśród nich jest m. in. rzeźba z czerwonego granitu pokazująca Kozaków w czasie rady perejasławskiej w 1654 r., podczas której zaporoska kozaczyzna oddała się pod „opiekę” cara i rozpoczęła okres rosyjskiego panowania na Ukrainie.
Symbolem dekomunizacji stało się usuwanie pomników Lenina. Zjawisko masowego usuwania pomników „przywódcy światowego proletariatu” na terenie Ukrainy znane jest jako Leninopad (ukr. Ленінопа́д). Zapoczątkowane podczas Euromajdanu w okresie 2013–2014 i kontynuowane w kolejnych latach. Niejednokrotnie obalenie pomnika było elementem demonstracji społecznych, w trakcie których protestujący nagrywali przebieg akcji, a następnie publikowali filmy w Internecie. W wyniku Leninopadu w latach 2013–16 obalono ponad 1200 upamiętnień bolszewickiego przywódcy, w tym w największych miastach, tj. w Kijowie (grudzień 2013) i Charkowie (wrzesień 2014). Po 2016 upamiętnienia Lenina istniały jedynie na terenach wiejskich – za ostatni obalony pomnik na terenach kontrolowanych przez ukraiński rząd uznaje się monument we wsi Stare Trojany w obwodzie odeskim, który zlikwidowano w styczniu 2021.
Pomnik Lenina przerobiony na hetmana kozackiego Filipa Orłyka (fot. pravda.com.ua)
W niektórych wsiach pomniki Lenina zostały przerobione na „niekomunistyczne postacie historyczne”, aby zaoszczędzić pieniądze. Na przykład we wsi Lozovatka pomnik Lenina zamienił się w rzeźbę bułgarskiego piieśniarza ludowego Iwana Diakowa, a w Nowooleksijiwce stał się podstawą pomnika hetmana kozackiego Filipa Orłyka. „Przeróbka” Lenina kosztowała tylko 7 000 hrywien, czyli znacznie mniej niż koszt demontażu pomnika przy użyciu specjalnego sprzętu, przetransportowania go na miejsce przechowywania i zapewnienia przechowywania.
Największym zdemontowanym pomnikiem Lenina był wykonany z brązu zaporoski monument, który mierzył wraz z postumentem 20 metrów. (fot. shutterstock.com)
Jedynymi pomnikami Lenina pozostałymi na nie zajętej przez Rosjan Ukrainie były dwa monumenty w Czarnobylskiej Strefie Wykluczenia.
Odwrotne tendencje obserwowane są na ukraińskich terytoriach kontrolowanych od 2014 r. przez Federację Rosyjską – np. w 2017 roku Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej ufundowała pomnik Lenina na anektowanym Krymie, w miejscu monumentu obalonego w 1993.
Po nasileniu agresji w 2022 r. Rosjanie wznieśli nowy pomnik Lenina w zdobytym Heniczesku. Zajmowaniu ukraińskich miejscowości przez wojska rosyjskie często towarzyszy też wywieszanie flag Związku Radzieckiego.
„Orki (Rosjanie) w obwodzie chersońskim kontynuują swój eksperyment z podróżowaniem do przeszłości. Czerwone flagi, pomniki z czasów sowieckich. A wszystko to na tle pogłębiającego się kryzysu humanitarnego, ostrego tłumienia sprzeciwu i manifestacji w obronie praw obywatelskich” – napisał ukraiński radny obwodowy Jurij Sobołewski.
Nowy, zbudowany w 2022 r. przez okupacyjną administrację rosyjską pomnik Lenina w ukraińskim Heniczesku (fot. Euromaidan Press Twitter).
Dekomunizacji przestrzeni publicznej towarzyszy na Ukrainie dekomunizacja partii politycznych. 24 lipca 2015 roku Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Ukrainy wykorzystało nowe prawo do pozbawienia prawa do udziału w wyborach Komunistycznej Partii Ukrainy, odnowionej Komunistycznej Partii Ukrainy oraz Komunistycznej Partii Robotników i Chłopów. Do 16 grudnia 2015 roku te trzy partie zostały zakazane na Ukrainie. W 2019 roku Centralna Komisja Wyborcza zakazała kandydowania lidera KPU – Petra Symonenki w wyborach prezydenckich, ponieważ statut, nazwa i symbolika jego partii, nie były zgodne z ustawami dekomunizacyjnymi z 2015 roku.
Swoistym paradoksem jest, że Związek Radziecki był państwem z założenia ateistycznym i wrogo nastawionym do wszystkich religii. Jednak jego rosyjscy pogrobowcy otaczają je quasi-religijnym kultem. Kiedy na przykład Polacy usunęli sowiecki Pomnik Zwycięstwa w Stargardzie w 2016 r. – rosyjski MSZ nazwał to działanie „bluźnierstwem” – a więc słowem opisującym uwłaczanie temu co jest przez daną religię uznane za święte. Tak więc dla rosyjskich miłośników ZSRR trwająca od wielu lat ukraińska dekomunizacja jest jednym wielkim świętokradztwem budzącym u nich fanatyczną nienawiść.
Szabo w regionie Odesssy. Pomnik Lenina z odciętą głową pomalowany na barwy narodowe Ukrainy (fot. Niels Ackermann)
Kolejne zbrodnie popełniane przez wojska Federacji Rosyjskiej na Ukrainie przyczyniają się tylko do zwiększenia niechęci zwykłych ludzi do sowieckiej przeszłości. Niszczenie pomników i upamiętnień totalitarnego systemu staje się wręcz moralnym obowiązkiem zarówno na Ukrainie jak i w Polsce gdzie nasiliła się na nowo fala usuwania pozostałych do dzisiejszych czasów komunistycznych monumentów. Ale usunięcie wszystkich pomników moskiewskiej dominacji będzie możliwe tylko wtedy gdy Ukraina wyprze rosyjskiego agresora z Mariupola, Doniecka, Ługańska i Półwyspu Krymskiego.
opr. Bruno Marek Wojtasik
Źródła:
https://pl.wikipedia.org/wiki/Ukraińskie_ustawy_dekomunizacyjne
https://nack.ch/lost-in-decommunisation-lenin-ukraine
https://wgospodarce.pl/informacje/110714-rosjanie-napadli-ukraine-by-stawiac-pomniki-lenina
https://www.pravda.com.ua/news/2017/06/13/7146828/
https://www.o2.pl/artykul/rosjanie-oskarzaja-polakow-o-bluznierstwo-i-zniewage-6064954425635969a
https://pl.wikipedia.org/wiki/Leninopad
https://www.theguardian.com/world/2022/apr/23/back-in-the-ussr-lenin-statues-and-soviet-flags-reappear-in-russian-controlled-cities
https://wydarzenia.interia.pl/zagranica/news-zaporoze-demontaz-pomnika-lenina,nId,2164901#utm_source=paste&utm_medium=paste&utm_campaign=chrome
https://usp-ltd.org/shostyj-rik-dekomunizatsii-stavlennia-naselennia-do-zaborony-symvoliv-totalitarnoho-mynuloho/