W nocy z 2 na 3 maja 1921 r. grupa powstańców przeprowadziła akcję wysadzenia mostów na Odrze. Był to sygnał do rozpoczęcia III Powstania Śląskiego, którego komendantem wojskowym był późniejszy mieszkaniec Jędrzejowa ppłk Kazimierz Zenkteler ps. „Warwas”.
Kazimierz Zenkteler urodzony 24 stycznia 1884 r. przyszedł na świat w Wojnowicach na terenie Wielkopolski w ówczesnym zaborze pruskim. Pochodził z rodziny ziemiańskiej o patriotycznych tradycjach, której przodkowie brali udział w wojnach napoleońskich i powstaniu wielkopolskim w 1848 r.
Będąc synem kupca Edwarda i Joanny z d. Szyfter, po ukończeniu edukacji domowej, młody Kazimierz uczęszczał do 7-klasowego gimnazjum humanistycznego w Poznaniu. Dalsze kształcenie przerwała służba w armii pruskiej. Jako 22-latek odbył jednoroczny kurs wojskowy, który na kierunkował jego dalszą ścieżkę życiową.
Choć nie wiązał swej przyszłości z karierą wojskową, w sierpniu 1914 r. po wybuchu I wojny światowej otrzymał powołanie do armii niemieckiej. Służąc w III, a następnie I baonie 5 pułku artylerii ciężkiej odbył kampanię na froncie zachodnim, zaś od stycznia 1915 r. walczył na froncie wschodnim, gdzie otrzymał awans na podporucznika artylerii ciężkiej. Dwa lata później uczestniczył w walkach na terenie Flandrii. Latem 1918 r. został ciężko ranny w bitwie pod górą Kemmel. Przeniesiony do lazaretu w Malborku i Poznaniu, jako inwalida został zwolniony z dalszej służby wojskowej.
W służbie ojczyźnie
Powróciwszy w strony rodzinne postanowił wykorzystać swe doświadczenie w ruchu niepodległościowym na terenie Wielkopolski. Po wstąpieniu do Polskiej Organizacji Wojskowej w listopadzie 1918 r., podjął trud gromadzenia broni dla konspiratorów. Kilka tygodni później, 28 grudnia 1918 r. dzień po wybuchu Powstania Wielkopolskiego zajął się organizowaniem sił powstańczych w zachodniej części regionu. Na początku stycznia 1919 r. z wciąż niewyleczoną raną z okresu I wojny światowej przeprowadził skuteczną akcję zajęcia Wolsztynu, dokonując zdobycia m.in. całkowitego wyposażenia szpitala wojskowego.
Powyższe zaangażowanie spowodowało, że w tym samym miesiącu por. Zenkteler uzyskał nominację na dowódcę V Okręgu Wojskowego w Grodzisku obejmującego powiaty międzyrzecki, nowotomyski, grodziski i babimojski. Jednocześnie, po otrzymaniu dowodzenia nad tzw. frontem zachodnim przeprowadził serię akcji zaczepnych, podejmując próby zdobycia takich miejscowości jak Kopanica oraz Zbąszyń. Stan ten uległ zmianie w połowie stycznia, gdy podległe mu oddziały przeszły do obrony, odpierając ataki strony niemieckiej. Sytuację przerwały ustalenia z rozejmu w Trewirze z 16 lutego 1919 r. postanowieniem, których utworzono linię demarkacyjną pomiędzy walczącymi stronami.
Sztab Powstańczego Frontu Północno-Zachodniego w Grodzisku Wlkp. Na pierwszym planie K. Zenkteler (Źr. foto – Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa)
Wraz z zakończeniem działań wojennych w Wielkopolsce, Kazimierz Zenkteler awansowany do stopnia kapitana otrzymał rozkaz formowania nowych oddziałów w powyższym regionie. Ich celem było zastąpienie wielkopolskich pułków wyprowadzonych do walki z bolszewikami. Awansując do stopnia majora i podpułkownika, w 1920 r. objął dowództwo nad 7. rezerwową wielkopolską brygadą piechoty, a następnie nad ulokowaną w Zagłębiu Dąbrowskim 23. Dywizją Piechoty. W tym czasie współdziałając z Polską Organizacją Wojskową Górnego Śląska wspierał ludzi walczących o przyłączenie ziemi śląskiej do odrodzonej ojczyzny, udzielając wszelkiej pomocy w dostarczaniu materiałów wojskowych.
Zaangażowanie to nasiliło się, w trakcie ostatniego zrywu, którego początek nastąpił w nocy z 2 na 3 maja 1921 r. Nie znamy dokładnej daty przybycia ppłk Zenktelera na objęty powstaniem teren Górnego Śląska. Wraz z ustąpieniem stojącego na czele powstańców ppłk Macieja Mielżyńskiego, dnia 3 czerwca 1921 r. nasz bohater (występujący pod ps. „Warwas”) został wyznaczony na stanowisko Komendanta Wojsk Powstańczych na Górnym Śląsku. Z uwagi na próbę uzyskania wyżej wymienionej funkcji przez kpt. K. Grzesika ps. „Hauke”, objęcie dowodzenia przez ppłk Zenktelera nastąpiło cztery dni później. Od tego momentu, wraz z podległymi oficerami przystąpił do prac nad obroną zagrożonego zagłębia przemysłowego, a także przygotowania zwrotu zaczepnego.
Warunki, w jakich przyszło przejąć rolę nowego dowódcy były niezmiernie niekorzystne. Przewaga militarna przeciwnika, jak również wzmagające się rozgoryczenie powstańców spowodowały rozpoczęcie rozmów w sprawie zakończenia powstania. Wobec zaistniałej sytuacji, komendantowi Zenktelerowi przypadła rola likwidacji powstania na Górnym Śląsku i „utrzymania w ryzach powstańczych sił zbrojnych”, których część była skłonna kontynuować dalszą walkę. W lipcu 1921 r., kiedy powstanie dobiegło końca, Kazimierz Zenkteler powrócił do służby w Wojsku Polskim.
Rozkaz dzienny wydany przez ppłk K. Zenktelera z dnia 16 czerwca 1921 r. (Źr. foto – Śląska Biblioteka Cyfrowa)
Po przeniesieniu, a następnie zwolnieniu z obowiązku służby w rezerwie, w połowie lat 20. osiadł w Mieściskach – miejscowości położonej kilkanaście kilometrów na północ od rodzinnych Wojnowic. Od tego momentu, aż do wybuchu II wojny światowej zajmował się gospodarowaniem majątku, dodatkowy czas przeznaczając na działalność społeczną. Był członkiem honorowym Towarzystwa Przyjaciół i Wojaków w Lwówku, a także jedną z osób inicjujących powstanie Centralnego Komitetu do Badań nad Historią Powstania Wielkopolskiego 1918-1919.
Pośród wypędzonych
Przegrana Polski w 1939 r. sprawiła, że część terytorium państwa w tym Wielkopolska została włączona bezpośrednio do III Rzeszy. Według niemieckich założeń, z powyższego obszaru wysiedlono Polaków oraz Żydów, których miejsce zajęli sprowadzeni osadnicy niemieccy. W ten sposób tysiące obywateli polskich trafiło do utworzonego przez Niemców Generalnego Gubernatorstwa w skład, którego weszły obszary położone nad środkową i górną Wisłą, w tym ziemia kielecka.
W trakcie prowadzenia powyższej akcji wysiedleńczej, w grudniu 1939 r. Kazimierz Zenkteler znalazł się w grupie Wielkopolan, którzy pozostawieni własnemu losowi trafili do Jędrzejowa na Kielecczyźnie. Z pomocą przyszli im tutejsi mieszkańcy, którzy zaopiekowali się przybyszami i rozlokowali ich we własnych domostwach. Nasz bohater zamieszkał w domu przy ul. Kieleckiej 10, gdzie jako kupiec specjalizował się w handlu materiałami budowlanymi, opałowymi oraz nasionami. Powyższa firma handlowa pozwoliła na zatrudnienie kilkunastu osób, dzięki czemu mogli oni przetrwać trudne czasy wojny.
Jak wyglądały jego dalsze losy? Po przesunięciu się frontu wschodniego w 1945 r. powrócił do Wielkopolski dla ratowania utraconego majątku. Niestety, przejęcie prywatnego mienia przez ówczesne władze komunistyczne spowodowało, iż pozbawiony środków do życia Kazimierz Zenkteler powrócił do Jędrzejowa. Po otrzymaniu zakazu dalszej działalności kupieckiej jaką prowadził na terenie miasta, nie potrafił odnaleźć się w nowej sytuacji. Jedynego wsparcia udzielili mu najbliżsi sąsiedzi, którzy po latach wspominali „Ostatnie lata życia spędził w nędzy i samotności (..) Zamykał się w swoim pokoju, nie interesował się tym, co dzieje się na świecie. Pamiętam jak raz się ożywił, kiedy mąż powiedział mu, że mówiono o nim w radiu. Rozpłakał się wtedy jak dziecko”.
Kazimierz Zenkteler nigdy nie założył rodziny. Zmarł w zapomnieniu 22 stycznia 1955 r. i został pochowany na cmentarzu parafialnym Świętej Trójcy w Jędrzejowie. W 2001 r. jego szczątki zostały przeniesione na cmentarz w Buku koło Poznania.
Przywrócenie pamięci
Umiłowanie ojczyzny, a przede wszystkim chęć walki o scalenie poszczególnych ziem polskich spowodowały, że w ciągu życia był uhonorowany najwyższymi odznaczeniami w tym Orderem Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych. Jego postać zapomniana przez władzę komunistyczną, dopiero po latach została przywrócona świadomości Polaków.
Świadczą o tym upamiętnienia w miejscach, z którymi był związany. Kazimierz Zenkteler jest patronem dwóch rond – w Katowicach na Górnym Śląsku oraz w rodzinnym Buku w Wielkopolsce, gdzie znajduje się ulica i szkoła jego imienia. Również na Kielecczyźnie w regionie, w którym spędził ostatnie piętnaście lat swojego życia, w 2021 r. w rocznicę wybuchu Powstania Wielkopolskiego dokonano odsłonięcia popiersia ppłk K. Zenktelera w Parku Miejskim przy ul. Świętej Barbary w Jędrzejowie.
Gracjan Duda
Źródło:
Burda P., Zabrali pułkownika: grobu Kazimierza Zenktelera nie ma już w Jędrzejowie, „Gazeta Wyborcza”, nr 280, 2001
Kościański Z., Kazimierz Zenkteler „Warwas”, Warszawa 2019
Smorąg A., Kazimierz Zenkteller (1884-1955), „Gazeta Jędrzejowska”, nr 22, 1999
Fotografia użyta w artykule pochodzi z: Kazimierz Zenkteller