XVIII wiek to czas rozwoju górnictwa i hutnictwa w Europie Zachodniej. Przyczyniły się do tego liczne odkrycia w dziedzinie fizyki i chemii. Rozwój wspomnianych dziedzin przemysłu spowodował wzrost zapotrzebowania na specjalistów, a ci z kolei mogli się pojawić dzięki powstającym w Europie uczelniom górniczym. Akademie górnicze były pierwszymi szkołami technicznymi na kontynencie europejskim.
Powstały one:
– w Czechach: 1716 r. – szkoła górnicza w Joachimowie przeniesiona później w roku 1762 do Pragi,
– w Saksonii: 1765 r. – Akademia Górnicza we Freibergu,
– rok 1770 przyniósł akademię w Schemnitz w Austrii, 1772 szkołę górniczą w Petersburgu, 1775 szkołę górniczą w Clausthal, a 1783 szkołę w Paryżu.
Rozmieszczenie pierwszych wyższych uczelni technicznych w Europie (Źr. foto – Szkoła-Akademiczno-Górnicza-w-Kielcach)
Jak w tamtym okresie pod tym względem wyglądała sytuacja w Polsce?
Początkowo Polacy studiowali za granicą szczególnie w dwóch szkołach górniczych: w Schemnitz w Austrii i we Freibergu w Saksonii. Zmiany na tym polu nastąpiły w 1816 roku. Dzięki staraniom Stanisława Staszica utworzono wówczas w Kielcach Szkołę Akademiczno – Górniczą co było „bez wątpienia najbardziej znaczącym wydarzeniem w dziejach wyższego szkolnictwa technicznego na ziemiach polskich”. Postanowienie namiestnika Królestwa Polskiego generała Józefa Zajączka o utworzeniu Głównej Dyrekcji Górniczej z 20 lutego 1816 r. zawierało następującą decyzję:
„pod bokiem Dyrekcyi Górniczej będzie założona szkoła górnicza praktyczna w celu kształcenia zdatnych do kopalni urzędników i oficjalistów”.
Postanowienie Namiestnika Królestwa Polskiego Józefa Zajączka z 20 lutego 1816 r. powołujące Dyrekcję Górniczą i Akademię Górniczą w Kielcach (Kuryer Litewski, 1 marca 1816). (Źr. foto – dluga-droga-od-akademii-gorniczej-w-kielcach-do-dabrowskiej-sztygarki/)
4 czerwca 1816 r. Komisja Oświaty Królestwa Polskiego wydała reskrypt dotyczący utworzenia niniejszej placówki, która stanowić miała „jeden z głównych elementów planu odbudowy polskiego górnictwa”.
Aleksander Rodkiewicz nazwał szkołę „pierwszą polską politechniką” z racji występowania w programie studiów elementów kształcenia politechnicznego.
Nazwa „Szkoła Akademiczno – Górnicza” utrwaliła się na podstawie tłumaczenia z języka rosyjskiego aktu powołania Głównej Dyrekcji Górniczej i budzi kontrowersje. W kwestii tej wyraził się między innymi były rektor AGH w Krakowie prof. Antoni Stanisław Kleczkowski:
„za właściwą uznaję nazwę Akademia Górnicza, a z wielką rezerwą odnoszę się do nazwy urzędowo-rosyjsko-represyjnej: Szkoła Akademiczno – Górnicza. Druga z tych nazw weszła jednak do literatury: już poczynając od Feliksa Rybarskiego (1885), poprzez Martę Hubicką (1928) i innych”. Dodał również, że „urzędowe akta pierwotne zawsze mówiły o akademii górniczej, najwyższej szkole górniczej, szkole górniczej praktycznej (akta Rady Administracyjnej i Rady Stanu, Dziennik Praw Królestwa Polskiego, wzmianki w pracy Natalii Gąsiorowskiej)”.
Dodatkowo Wincenty Choroszewski, który był wychowankiem Instytutu Górniczego w Petersburgu i „znający świetnie język rosyjski” napisał o kieleckiej uczelni tak:
„Akademia Górnicza właściwie w języku ruskim Szkołą akademiczno-górniczą zwana”.
W źródłach urzędowych to Szkoła Górnicza, Szkoła Górnicza Praktyczna, Akademiczna Szkoła Górnicza czy Akademia Techniczno – Górnicza Kielecka.
Jerzy Bogumił Pusch (Źr. foto – Georg_Gottlieb_Pusch)
O utworzeniu katedry górnictwa Staszic myślał już w 1809 roku. W tymże czasie Kraków został włączony w obręb Księstwa Warszawskiego, a tamtejszy uniwersytet konfrontował się z reformą podjętą właśnie przez Staszica. W myśl reformatorskich działań wyszedł on z propozycją utworzenia wspomnianej katedry na tej krakowskiej uczelni.
Dlaczego to jednak Kielce wybrano na siedzibę pierwszej polskiej wyższej uczelni technicznej?
Jeśli chodzi o umiejscowienie Dyrekcji Górniczej i Szkoły na terenie Królestwa Polskiego to zdecydowały tu poglądy Stanisława Staszica. Twierdził on bowiem, że „instytucje zarządzające powinny znajdować się w centrum produkcji górniczo – hutniczej w Górach Świętokrzyskich, czyli – jak to dziś ujmujemy – w Górach Świętokrzyskich”. Przy okazji powołanie Szkoły Górniczej do życia stało się pewnym wyjątkiem od zasady centralizmu stołecznego.
W odpowiedzi na powyższe pytanie nasuwa się również następujący cytat:
„miasto to zyskało na znaczeniu wraz z planami Stanisława Staszica na uruchomienie w okolicy wielkiego przemysłu w oparciu o tutejsze złoża surowców mineralnych, rozległe lasy zapewniające paliwo w postaci węgla drzewnego oraz liczne rzeki dostarczające energii. Zwracano uwagę na centralne położenie Kielc w terenie wyróżniającym się intensywną działalnością górniczo-hutniczą, zarówno w dziedzinie rud żelaza, jak i kruszców. Nie bez znaczenia – podobnie jak w przypadku lokalizacji w Kielcach władz województwa krakowskiego – była także obecność odpowiednich pomieszczeń”. Mając na uwadze lokalizację warto wiedzieć, że „dyrekcja górnicza otrzymała siedzibę w korpusie głównym byłego pałacu biskupów krakowskich, (których dobra upaństwowił Sejm Wielki), oraz w zabudowaniach gospodarczych, a szkoła górnicza w jego północnym skrzydle”. To właśnie tam „urządzono sale wykładowe i laboratorium oraz pokoje dla nauczycieli i studentów. Na piętrze korpusu głównego mieściły się pomieszczenia biblioteczne i gabinet historii naturalnej, wspólne dla dyrekcji i szkoły”.
Początkowo Główną Dyrekcję Górniczą chciano umieścić w klasztorze św. Leonarda, a szkołę na terenie uszkodzonego przez pożar budynku seminarium duchownego jednak postanowienie namiestnika z 17 sierpnia 1816 r. zmieniło bieg sprawy. Decyzję generała Zajączka początkowo oprotestował biskup kielecki, ksiądz Wojciech Górski twierdząc, że cały pałac pozostaje do jego dyspozycji. Z czasem jednak zgodził się udostępnić boczny pawilon.
Księga pamiątkowa jubileuszu 150-lecia założenia Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach (Źr. foto – Księga pamiątkowa jubileuszu 150-lecia założenia Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach)
Najwybitniejszym profesorem Szkoły Akademiczno – Górniczej był Jerzy Bogumił Push (1790 – 1846). Wykładał chemię ogólną i hutnictwo, a oprócz tego hutnictwo żelazne, geografię mineralną Królestwa Polskiego, górnictwo, mineraologię i geologię. W trakcie pobytu w Kielcach zebrał materiały do syntezy geologii Polski opublikowanej w latach 1833 – 1836.
Inni profesorzy: Wilhelm Lempe (1787 – 1842), Jan Jakub Graff, Jan Karol Henryk Kaden, Józef Tomaszewski i inni.
Mimo, że szkoła została powołana do życia w roku 1816 dopiero 3 lipca 1824 r. opracowano Przepisy dla uczniów Szkoły Akademiczno – Górniczej w Kielcach. Regulamin ten zatwierdziła Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych. Opublikowano go dzięki drukarni Jana Wodziczki.
Studentów nazywano „elewami”, a w zależności etapu edukacji obowiązywał ich określony mundur górniczy. W przypadku uczniów najwyższej klasy obowiązywał mundur klasy szóstej Korpusu Górniczego i ładownica z małym orzełkiem.
Na podstawie dotychczasowych badań nie da się ściśle ustalić liczby studentów i absolwentów kieleckiej uczelni. Pomocny jest tu opracowany przez władze uczelni wykaz liczby studentów i absolwentów z lat 1816/1817 – 1825/1826.
Szkoła działała niestety krótko ponieważ zgodnie z postanowieniem Rady Administracyjnej z 9 grudnia 1826 r. zarówno ona jak i Dyrekcja miały zostać przeniesione do Warszawy. Miało się to stać w roku następnym. Dnia 1 lipca 1827 r. wcielone zostały do Wydziału Górnictwa przy Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu.
Pałacyk Koszyki, stan pod koniec XIX w. (Źr. foto – dluga-droga-od-akademii-gorniczej-w-kielcach-do-dabrowskiej-sztygarki/)
W 1828 r. myślano o uruchomieniu szkoły w Warszawie. W związku z tym Konstanty Leon Wolicki, dziedzic dóbr Niesułów Szlachecki i Kwaśniów, leżących w okolicy Olkusza również w tym roku „przekazał na rzecz szkoły majętność Koszyki”. Dokupiono jeszcze posiadłość Nowa Wieś, która należała do Łazienek. Ostatecznie szkoła z nieznanych powodów działalności nie wznowiła. Nieznane są również powody likwidacji Dyrekcji Górniczej choć zapewne „przyczyniła się do tego ogólna koncepcja zarządzania górnictwem, której autorem był minister skarbu książę Ksawery Drucki – Lubecki”.
W roku 2016 obchodzono 200 rocznicę utworzenia w Kielcach niniejszej uczelni czyli Szkoły Akademiczno – Górniczej.
Andrzej Korban
Źródła:
Adamczyk Stanisław Jerzy, Szkoła Akademiczno – Górnicza w Kielcach w: Region Świętokrzyski Mit czy rzeczywistość?, Kielce 2001,
Adamczyk Stanisław Jerzy, Szkoła Akademiczno – Górnicza w Kielcach (1816 – 1827) na tle szkolnictwa technicznego w Europie w: Stanisław Staszic twórca polskiego wyższego szkolnictwa technicznego. Sympozjum, Kielce 2010,
Jastrzębski Cezary, 200 lat pierwszej politechniki. Szkoła Akademiczno – Górnicza w Kielcach, Mechanik 2, 2016,
Kleczkowski Antoni Stanisław, Stan badań nad dziejami Akademii Górniczej (Szkoły Akademiczno – Górniczej i Głównej Dyrekcji Górniczej w Kielcach, Kwartalnik Historii Nauki i techniki 39/1, 1994,
Rembalski Andrzej, Kultywowanie tradycji Akademii Górniczej w środowisku kieleckim, Studia Muzealno – Historyczne 8, 2016,
Szczepański Jerzy, Wójcik Zbigniew; Oświatowe i gospodarcze koncepcje Stanisława Staszica a ewolucja szkolnictwa górniczo – hutniczego na ziemiach polskich do początku XX wieku; Studia Humanistyczne AGH Tom 11/3; 2012,