Eugenia Prauss ps. „Squaw” (1905-1987)
Urodziła się 14 października 1905 r. w Kielcach w rodzinie inteligenckiej. Była córką Antoniego Skwarkowskiego i Franciszki z domu Dziedziszewskiej. Jako kilkuletnia dziewczynka rozpoczęła naukę w prywatnej pensji Znojkiewiczowej w Kielcach. W latach 1916-1924 była uczennicą prywatnego 8-klasowego Gimnazjum Żeńskiego im. Królowej Jadwigi w Kielcach. W 1917 r. wstąpiła do ZHP, a rok później złożyła przyrzeczenie harcerskie na Łysicy w Górach Świętokrzyskich. W latach 1917—1922 pełniła funkcję zastępowej i przybocznej 2 Drużyny Harcerek w Kielcach. Naukę kontynuowała w latach 1924-1925 w Państwowym Pedagogium dr Rowida w Krakowie. Po jego ukończeniu w latach 1925-1928 pracowała jako kierowniczka Jednoklasowej Szkoły Powszechnej w Kuczkowie w powiecie włoszczowskim. Od 1928 r. do wybuchu II wojny światowej była nauczycielką w Prywatnym Żeńskim Seminarium Nauczycielskim w Kielcach. Wyszła za mąż za kieleckiego artystę malarza Stanisława Praussa. W latach 1925-1932 była wodzem zuchowym, pełniła też funkcję namiestnika zuchowego w Hufcu Harcerzy w Kielcach. W 1938 r. odbyła szkolenie sanitarne PCK.
Na początku września 1939 r. udzielała pomocy sanitarnej ofiarom zbombardowanego kieleckiego dworca kolejowego, uciekinierom i osobom ewakuowanym. Służbę tę pełniła w ramach przynależności do Wojskowej Służby Kobiet. 2 września 1939 r. zgłosiła się jako sanitariuszka do Wojskowego Szpitala. Uczestniczyła w przenoszeniu szpitala z ulicy Aleksandra do budynku Seminarium Duchownego w Kielcach.
Wstąpiła do konspiracyjnej organizacji Służba Zwycięstwu Polski. 19 września 1939 r. złożyła przysięgę na ręce Jadwigi Decowej i Stefanii Gierowskiej. Służbę sanitariuszki pełniła do połowy 1940 r., do chwili wywiezienia rannych ze szpitala. Podczas służby dostarczała chorym żywność, papierosy i datki pieniężne. W tym czasie udało jej się uzyskać zwolnienie uwięzionych przez Niemców trzech oficerów Wojska Polskiego. 10 września 1939 r. rozpoczęła tajne nauczanie we własnym domu położonym w ogrodzie na peryferiach miasta przy ulicy Dąbrowskiej 37. Dom nosił kryptonim „Zielony Wigwam”. Działała w nim szkoła zarejestrowana przy Gimnazjum i Liceum im. Królowej Jadwigi pod dyrekcją Zofii Kozłowskiej. Komplety prowadzone były w ramach Szarych Szeregów. Większość uczniów pochodziła z osieroconych rodzin wojskowych, demobilizowanych harcerzy oraz z oddziałów leśnych. W połowie stycznia 1940 r. do jej domu zaczęli przybywać dawni harcerze, którzy nie mogli wrócić do swych domów. Ponieważ często byli chorzy, zapewniała im opatrunki, lekarstwa, pomoc medyczną. Prowadziła szkolenie wśród harcerek, łączniczek w zakresie służby wywiadowczej, łączności i pomocy sanitarnej. Zorganizowała „skrzynkę” prasy podziemnej, z której kolportowano ją do innych punktów na terenie Kielc. W lipcu 1944 r. w asyście dwóch harcerzy przebranych za żandarmów, weszła do lokalu opieczętowanego przez gestapo i wydobyła ze skrytek radiostację i inne ważne dokumenty konspiracyjne. W 1944 r. został aresztowany przez Niemców mąż Eugenii – Stanisław i wywieziony do obozu w Halle an der Salle. Z niewoli powrócił schorowany, bez jednej nogi, dopiero w październiku 1945 r.
Po zakończeniu wojny Eugenia Prauss wznowiła pracę nauczycielską w Szkole Podstawowej i Liceum Ogólnokształcącym im. królowej Jadwigi, a następnie w Szkole Podstawowej i Liceum im. Juliusza Słowackiego w Kielcach. 16 marca 1946 r. została mianowana kierowniczką Wydziału Zuchowego w Komendzie Chorągwi Harcerzy w Kielcach.
W październiku 1946 r. E. Prauss zaangażowała się w akcję uwolnienia porucznika Franciszka Jaskulskiego „Zagończyka” (oficera AK i WiN) z kieleckiego więzienia. 19 listopada została aresztowana przez UB, a w jej mieszkaniu znaleziono przekazane z aresztu grypsy. Osadzono ją w więzieniu przy ulicy Zamkowej. 14 kwietnia 1947 r. stanęła przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Kielcach. Oskarżono ją o to, że: „w zamiarze ułatwienia ucieczki aresztowanemu „Zagończykowi” weszła w porozumienie z wartownikiem WUBP w Kielcach, Jagiełło Adamem, któremu w dniu 31 października 1946 r. podała 50 tys. zł, tytułem nagrody za ułatwienie ucieczki”. Następnego dnia sąd ogłosił wyrok, Prauss skazano na rok więzienia. Jednak na mocy amnestii została uwolniona. Przez kolejne lata komunistyczne służby systematycznie interesowały się jej osobą. We wrześniu 1954 r. jeszcze raz została aresztowana, tym razem w związku ze śledztwem w sprawie innego żołnierza AK, Kazimierza Załęskiego „Bończy”. Po kilku przesłuchaniach została zwolniona i wróciła do pracy w szkole i harcerstwie. Potem jednak, za przynależność do AK i kontakty z „bandytami”, została odsunięta od działalności w harcerstwie.
Ponownie włączyła się do współpracy z Komendą Chorągwi w czasie odwilży solidarnościowej, po powołaniu w 1980 r. Kręgów Instruktorskich „Łysica”. Stan zdrowia niestety nie pozwalał jej na czynny udział w jego pracach. Komendant Kieleckiej Chorągwi ZHP rozkazem z 24 IV 1981 r. mianował ją harcmistrzynią. Naczelnik ZHP rozkazem z 28 września 1985 r. nadał jej Rozetę z Mieczami do Krzyża „Za Zasługi dla ZHP” oraz Złoty Krzyż „Za Zasługi dla ZHP”. Eugenia Prauss zmarła 21 listopada 1987 roku i została pochowana na Cmentarzu Starym w Kielcach.
Za swoją działalność Eugenia Prauss otrzymała: Srebrny Krzyż Zasługi (1937), medal Za Wojnę Obronną 1939, Krzyż Walecznych (1945), Krzyż Armii Krajowej, Złotą Odznakę ZNP (1977), Medal Komisji Edukacji Narodowej (1979), Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1983).
Artur Szlufik
Źródło: Harcerski Słownik Biograficzny Kielecczyzny, pod red. A. Rembalskiego, Kielce 2012; Szymon Nowak, Niedoszła ucieczka „Zagończyka”, Biuletyn IPN Pamięć.pl, 2016, nr 7-8, s.34-37.