Jan Tomasz Zamoyski ps. „Florian” (1912-2002)
Urodził się w 1912 roku w Klemensowie koło Zamościa. Pochodził z rodu Zamoyskich herbu Jelita. Był synem Maurycego Zamoyskiego, polityka i XV ordynata oraz Marii Róży z Sapiehów.
Pierwsze lata życia spędził w Klemensowie. Po wybuchu I wojny światowej jego rodzina znalazła się najpierw w Białej Cerkwi, później w Kijowie. W 1916 roku przenieśli się do Piotrogrodu. W końcu 1917 roku Zamoyscy wyjechali do Finlandii, a stamtąd do Szwecji, Oslo, Aberdeen, Londynu, by w połowie 1918 r. dotrzeć do Paryża, gdzie przebywał ojciec Maurycy Zamoyski.
Do Polski rodzina Zamoyskich powróciła w 1924 r. We wrześniu tego roku Jan Zamoyski podjął naukę w Państwowym Gimnazjum w Pszczynie, gdzie w 1930 r. zdał maturę.
W latach 1931-1932 odbywał służbę wojskową w Szkole Podchorążych w Grudziądzu. Ukończył przeszkolenie artyleryjskie w Szkole Rezerwistów Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim, po czym otrzymał skierowanie do 24 Pułku Ułanów w Kraśniku.
W 1932 r. wyjechał do Francji, gdzie podjął studia w Institut Superieur de Commerce et Ekonomie w Nancy. Uczęszczał też na zajęcia w konserwatorium. Po powrocie do kraju w 1935 r. kontynuował studia ekonomiczne w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie.
W 1937 r. rozpoczął pracę w Ordynacji Zamojskiej w Zwierzyńcu reprezentując swojego ojca. W kwietniu 1938 r. poślubił Różę Żółtowską, a w maju 1939 r. po śmierci ojca przejął w zarząd dobra Zamoyskich jako XVI ordynat.
Ślub Jana Zamoyskiego z Różą Żółtowską ( Źr. http://przewodnicyzamosc.pl/archiwa/10313)
Pod koniec sierpnia 1939 r. został powołany do Specjalnego Szwadronu Kawalerii 3 Dywizji Piechoty w Zamościu, w ramach którego wziął udział w kampanii wrześniowej w stopniu porucznika. Jako dowódca kawalerii walczył z Niemcami m.in. pod Szydłowcem i Iłżą.
W okresie okupacji od listopada 1939 r. do lipca 1944 r. Zamoyski dalej prowadził administrację Ordynacji Zamojskiej. W tym czasie podjął szeroką działalność społeczną. Działał wraz z żoną Różą w komitetach Rady Głównej Opiekuńczej. Na ich rzecz organizował zbiórki żywności i pieniędzy.
Od 1940 roku należał do Związku Walki Zbrojnej, a później do Armii Krajowej. W konspiracji używał pseudonimu „Florian”. Był członkiem organizacji ziemian „Uprawa”, która zbierała fundusze na rzecz podziemia. Ukrywał przed Gestapo ok. 200 członków konspiracji. Za jego wiedzą w lasach Ordynacji Zamojskiej prowadzono m.in. kursy dla podoficerów, składowano broń, amunicję i inne zapasy wojskowe.
Rodzina Zamoyskich miała w czasie II wojny światowej szczególne zasługi w ratowaniu Dzieci Zamojszczyzny. Latem 1943 roku ordynat z żoną wyprowadzili z obozu przesiedleńczego w Zwierzyńcu ponad 450 dzieci. Zorganizowali dla nich opiekę i specjalne szpitale.
Ostatni ordynat z rodzeństwem w 1939 r. Jan Zamoyski (trzeci od lewej) i Marek Zamoyski (drugi od prawej) Źr. http://przewodnicyzamosc.pl/archiwa/10313
Na mocy dekretów władz komunistycznych , w drugiej połowie 1944 roku Ordynacja Zamojska przestała istnieć. Zamoyskiemu odebrano cały majątek. Utracił pałac w Klemensowie oraz Pałac Błękitny w Warszawie. Musiał opuścić Zwierzyniec. Przeprowadził się i zamieszkał z rodziną w Ojcowie.
W marcu 1945 roku został niespodziewanie aresztowany wraz z bratem Markiem i wujem żony Czetwertyńskim przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego z Olkusza. Uwięziono ich w Olkuszu, a później przewieziono do więzienia w Kielcach. Po jednym formalnym przesłuchaniu przesiedział kilka miesięcy w celi bez śledztwa. Z 4/5 sierpnia 1945 r. oddziały dowodzone przez A. Hedę „Szarego” rozbiły więzienie kieleckie i uwolniły większość osadzonych. Wśród nich był ordynat, jego brat i wuj. Krótki czas spędzili na wolności, po czym z powrotem wrócili do więzienia. W listopadzie 1945 roku, po ośmiu miesiącach aresztu, Zamoyski został wypuszczony z więzienia bez żadnego wyjaśnienia.
Po zwolnieniu wyjechał do Krakowa, gdzie zamieszkała jego rodzina. Podjął pracę w firmie Lambert, a następnie w 1946 roku został pracownikiem misji UNRRA w Gdyni. W połowie tego roku wraz z rodziną zamieszkał w Sopocie. Krótko pracował w spółdzielni „Społem” i w American Scantic Line.
W styczniu 1949 r. ponownie został aresztowany i oskarżony o rzekomą współpracę z organizacją „Wolność i Niezawisłość”. Po prawie 2-letnim śledztwie, wyrokiem sądu skazano go na 25 lat więzienia. Więziony był we Wronkach, Rawiczu, na Rakowieckiej w Warszawie oraz w obozie pracy w Piechcinie. Z więzienia został zwolniony na mocy amnestii w drugiej połowie 1956 roku.
Po wyjściu na wolność i procesie rehabilitacyjnym, przez kilka lat pracował jako dziennikarz w redakcji pisma „Rynki Zagraniczne” oraz w Izbie Handlowo- Zagranicznej w Warszawie. Usunięty z gazety, otrzymał pracę jako kierownik biura Przedstawicielstwa Szwajcarskich Linii Lotniczych „Swissair” w Polsce, gdzie pracował do 1981 roku.
Nowy okres w życiu Zamoyskiego nastąpił po zmianach politycznych w Polsce w 1989 roku. W 1991 r. objął funkcję prezesa Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego, którą sprawował do 1998 r. W latach 1991-1993 zasiadał w Senacie III Rzeczypospolitej. W roku 1995 został uhonorowany przez Prezydenta RP najwyższym odznaczeniem państwowym – Orderem Orła Białego. Za zaangażowanie i aktywną działalność na rzecz demokracji oraz rozwoju kultury otrzymał wiele odznaczeń krajowych i zagranicznych.
Jan Tomasz Zamoyski zmarł 29 czerwca 2002 roku w Warszawie. 3 lipca po uroczystej Mszy św. pogrzebowej został pochowany obok swoich wielkich przodków w podziemiach Katedry w Zamościu.
Artur Szlufik
Źródło: Robert Jarocki, Ostatni Ordynat. Z Janem Zamoyskim spotkania i rozmowy, Warszawa 1991.