175 lat temu urodził się pod Kielcami nieco zapomniany obecnie pisarz, publicysta i historyk – Walery Przyborowski. Starsze osoby mogą pamiętać jego powieść „Szwedzi w Warszawie”, która w latach 80-tych figurowała w spisie lektur w szkole podstawowej. Na jej podstawie w 1991 roku powstał film w reżyserii Włodzimierza Gołaszewskiego. Dla historyków Przyborowski to przede wszystkim badacz i dziejopis powstania styczniowego.
Walery Przyborowski urodził się 27 listopada 1845 roku w podkieleckich Domaszowicach, obecnie w gminie Masłów. Pochodził z rodziny ziemiańskiej herbu Sulima. Był synem Ignacego i Tekli z Biechońskich. Ojciec jego był powstańcem listopadowym i księdzem katolickim, który dokonał konwersji na luteranizm. Ożenił się i zamieszkał w Domaszowicach, gdzie pracował jako nauczyciel. Walery ochrzczony został w kościele ewangelickim, co potwierdza adnotacja w księdze urodzeń kieleckiej parafii ewangelicko – augsburskiej z 1845 roku. Szlacheckie pochodzenie rodziny o tradycjach patriotycznych miały wyraźny wpływ nie tylko na jego wychowanie, ale także na późniejszą literacką pasję powieściopisarza i zainteresowania historyczne. Ukończył szkołę elementarną, a następnie uczył się w Instytucie Naukowym Wyższym Hermana Hillera w Kielcach i w Męskim Gimnazjum Rządowym w Radomiu.
Jeszcze przed 1863 r. wstąpił do organizacji „czerwonych”. Jako osiemnastolatek uciekł ze szkoły w Radomiu i wraz z kolegami przystąpił do powstania styczniowego. Zaciągnął się do oddziału Mariana Langiewicza, a później walczył pod dowództwem Zygmunta Chmieleńskiego i Józefa Hauke-Bosaka. Niestety na temat jego udziału w powstaniu nie ma pewnych informacji. Po kilkunastu miesiącach walk, ranach i więzieniu wrócił do gimnazjum radomskiego, gdzie w 1865 r. uzyskał maturę.
W latach 1865-1869 studiował na Wydziale Filologiczno – Historycznym Szkoły Głównej w Warszawie. Związał się ze środowiskiem warszawskich pozytywistów. Wtedy też rozpoczął pracę dziennikarską. Debiutował w 1867 r. artykułem „Jak dotąd pisano dzieje” w „Przeglądzie Tygodniowym”. Wkrótce stał się członkiem redakcji tego pisma. Współpracował także z „Opiekunem Domowym”, „Wiekiem”, „Gazetą Warszawską”, „Tygodnikiem Ilustrowanym”, „Biesiadą Literacką”, „Gazetą Kielecką”, „Gazetą Radomską”. Był współwłaścicielem i redaktorem „Kuriera Codziennego” i „Echa”. W latach 1885-1886 wydawał panslawistyczne pismo „Chwila”, w którym zaczął głosić program ugody z caratem. Nawoływał do rezygnacji z dążeń niepodległościowych narażając się opinii publicznej.
W 1872 r. ożenił się z Bronisławą Blum, po jej śmierci w 1900 r. z Józefą Sokołowską. W tym samym roku przeprowadził się do Radomia. W dalszym ciągu utrzymywał kontakty z czasopismami warszawskimi i krakowskimi pisząc do nich artykuły. Od 1902 r. współpracował z lwowskim „Kwartalnikiem Historycznym”. W latach 1905-1907 pracował jako nauczyciel literatury i historii w Szkole Handlowej w Radomiu. Był lubiany przez uczniów, ale jego asekurancka postawa i brak zaangażowania w walkę o szkołę polską nie były akceptowane. W 1908 r. nakład dwóch wydanych jego powieści został skonfiskowany przez cenzurę, gdyż żandarmeria carska dopatrzyła się w nich przestępstwa przeciwko integralności imperium rosyjskiego. Autorowi i wydawcom wytoczono proces skazujący ich na kilkuletnie więzienie. Przyborowskiemu wymiar kary zmniejszono do sześciu miesięcy uwięzienia. Ostatecznie ze względu na zły stan zdrowia zamieniono ją na pół roku aresztu domowego. W 1912 r. przed samą 50 rocznicą wybuchu powstania styczniowego w wywiadzie dla tygodnika „Świat” oficjalnie potwierdził swój pseudonim Zygmunt Lucjan Sulima, którym przez lata posługiwał się w swojej twórczości.
W początkach 1913 r. przyjechał do Warszawy, aby poddać się operacji. Tutaj Walery Przyborowski zmarł 13 marca 1913 r. w wieku 68 lat. Został pochowany na cmentarzu ewangelicko-augsburskim przy ul. Młynarskiej. Stąd przeniesiono jego ciało na Powązki, gdzie spoczął obok pierwszej żony Bronisławy.
Walery Przyborowski jako powieściopisarz debiutował w 1869 r. romansem „Hinda”. Zajmował się pisaniem powieści o tematyce społecznej i historycznej. Był jednym z pierwszych polskich autorów powieści kryminalnych: „Noc z 3 na 4 grudnia” (1875), „Czerwona skrzynia” (1877), „Widmo na Kanonii” (1891). Największą popularność przyniosły mu jednak patriotyczne powieści historyczno-przygodowe dla dzieci i młodzieży: „Bitwa pod Raszynem” (1881), „Chrobry” (1889), „Szwoleżer Stach” (1900), „Szwedzi w Warszawie” (1901), „Noc styczniowa” (1903), „Rycerz bez skazy i trwogi” (1913) i in. Jego spuścizna literacka obejmuje ok. 90 powieści, niektóre z nich ukazały się w „Gazecie Kieleckiej”.
Pierwszą pracą naukową Przyborowskiego była książka „Włościanie u nas i gdzie indziej” (1881). Przede wszystkim był jednak historykiem powstania styczniowego. Jako jeden z pierwszych podjął zakrojone na szeroką skalę badania naukowe nad tym tematem. Jego dorobek, nie licząc artykułów i drobniejszych prac, obejmuje 14 tomów dzieł opublikowanych w latach 1887-1919 w Poznaniu i Krakowie. Są to: „Ostatnie chwile powstania styczniowego” t. 1-4, „Historia dwóch lat 1861-1862” t. 1-5, „Dzieje 1863 roku” t. 1-5. Pod pseudonimem Zygmunt Lucjan Sulima wydał „Wspomnienia ułana z 1863 r.” W swoich pracach wyrażał krytyczne sądy na temat wydarzeń i postaci powstania styczniowego. Innym tematem, który go pasjonował była historia Warszawy i jej zabytki. Efektem badań jest książka „Z przeszłości Warszawy” i zbiór materiałów „Teki Przyborowskiego”. Jako historyk był też autorem popularnej książki dla młodzieży „Dzieje Polski do 1772” (1879).
Obecnie w Domaszowicach znajduje się tablica poświęcona Waleremu Przyborowskiemu na Świętokrzyskim Szlaku Literackim.
Artur Szlufik
Źródło: Lidia Michalska-Bracha, Przyborowski Walery Zygmunt [w:] Świętokrzyski Słownik Biograficzny, T. 2, pod red. J. Szczepańskiego, Kielce 2009. ; Piotr Wdowski, Walery Przyborowski. Niestrudzony dziejopis Powstania Styczniowego, „Świętokrzyskie”, 22.01.2013. Kielce.