Mariusz Mazur to autor niepokojący. Historyk odrębny, indywidualny. W jego naukowo-popularyzatorskiej pracy ważne miejsce zajmuje tropienie prawdy historycznej i demitologizacja historii i jej bohaterów. Dr hab. Mariusz Mazur, prof. UMCS, ukończył politologię i historię. Jak możemy przeczytać na stronie uczelni: „zajmuje się szeroko pojętą problematyką Polski Ludowej, totalitaryzmu, autorytaryzmu, mechanizmami manipulacji i indoktrynacji, w tym języka, próbą opisu mentalności władzy oraz społeczeństwa; interesuje go podejście socjologiczne oraz wszelkie inne nurty wymykające się klasycznemu postrzeganiu historii.”
Jest laureatem nagrody KLIO w kategorii autorskiej za rok 2009 oraz nagrody im. Jerzego Giedroycia w 2011 roku za książkę „O człowieku tendencyjnym. Obraz nowego człowieka w propagandzie komunistycznej Polski Ludowej i PRL 1944-1956”. Książka „Antykomunistycznego podziemia portret zbiorowy 1945-1956. Aspekty mentalno-psychologiczne” (2019) otrzymała nominacje do Nagród Historycznych „Polityki” i Nagrody im. Pierwszego Rektora Uniwersytetu Łódzkiego Prof. Tadeusza Kotarbińskiego oraz Nagrodę m.st. Warszawy im. Kazimierza Moczarskiego 2020.
W publikacji „Antykomunistycznego podziemia portret zbiorowy 1945-1956” zastosował nowatorskie podejście do historii powojennej partyzantki. Wykorzystał nie tylko źródła historyczne, ale i przydatne, bo pozwalające zrozumieć postawy i ludzkie wybory, współczesne koncepcje socjologiczne i psychologiczne. Analizuje powojenne podziemie w aspekcie mentalności jej uczestników: skąd się wzięli w podziemiu, jakimi motywami się kierowali, jakie mieli pochodzenie i wykształcenie, jak myśleli i działali, do jakich wartości się odwoływali, czy byli religijni, czy odczuwali strach lub dumę, jak sobie radzili z wyczerpaniem fizycznym i psychicznym, ze stresem, z poczuciem ciągłego zagrożenia, z samotnością, wreszcie jak wyobrażali sobie niepodległą Polskę i swoje w niej miejsce. Wiele miejsca autor poświęca ich doświadczeniu śmierci: „Permanentne zagrożenie utraty życia, powszechność umierania, łatwość zabijania i obserwowanie śmierci człowieka wydobywały tę kategorię z obszaru tabu”. Pisze też o miłości i przyjaźniach, ale też o nienawiści i zdradach, o honorze, szlachetności, a z drugiej strony o okrucieństwie i barbarzyństwie żołnierzy.
Autor podkreśla swą neutralną postawę wobec czynów moralnych, postaw i zachowań: „Interesują mnie tylko procesy myślowe, które do nich prowadziły lub je warunkowały”. Korzysta z wielu źródeł: ocalałych dzienników m.in. Zdzisława Brońskiego „Uskoka” i Edwarda Taraszkiewicza „Żelaznego” oraz wspomnień byłych partyzantów, ale też wspomnień chłopów przedwojennych i powojennych. Autora nie interesuje statystyka historyczna: liczba oddziałów, ich liczebność, afiliacje, potyczki zbrojne. Skupia się na stanach psychicznych, mentalności, postawach i uczuciach, analizuje niejednoznaczny ich system wartości i przekonań, a przywoływane przez autora liczne relacje źródłowe to dosłowny przekaz, bez interpretacji badacza. I to jest niezwykle nowatorskie i rzadko obecne w pisanej historii żołnierzy powojennego podziemia.
W pracy prof. Mazura nie znajdziemy bezrefleksyjnej hagiografii i powielania legendy oraz funkcjonujących nie tylko w publicystyce schematów. Autor nie unika problemów kontrowersyjnych. Na podstawie źródeł pokazuje demoralizację partyzantów, bandytyzm, alkoholizm, agresję i przemoc. Nie oskarża, lecz próbuje zrozumieć. W ostatnim rozdziale Ku końcowi pokazuje tragizm bezwyjściowej sytuacji partyzantów: utratę nadziei na zmiany geopolityczne, utratę wiary w lepszą przyszłość, w zwycięstwo, postępujące osamotnienie, bezradność, frustrację, poczucie przegranej. Bez oparcia w mieszkańcach wsi i miasteczek nie może trwać żadna partyzantka, również ta nasza powojenna antykomunistyczna.
Dzięki książce prof. Mazura łatwiej zrozumieć czytelnikowi trudne czasy Polski powojennej, niełatwe wybory Polaków, ich różne postawy i świat wartości. Autor nie przedstawia nam bohaterów pomnikowych, legend bez skazy, ale też nie ulega pokusie oceny znanej z PRL, która pisała o zbrodniarzach z „band reakcyjnego podziemia”.
I to jest wartość pracy prof. Mazura. Warto tą drogą iść: dogłębnie poznać, a jeżeli oceniać to ostrożnie, ze zrozumieniem.
Mariusz Mazur, „Antykomunistycznego podziemia portret zbiorowy 1945-1956. Aspekty mentalno-psychologiczne”, wyd. Bellona UMCS, Warszawa-Lublin 2019.
Magdalena Osipowicz