7 maja 1794 r. pod Połańcem został podpisany przez Naczelnika Najwyższej Siły Zbrojnej Tadeusza Kościuszkę uniwersał. Formalnie został wydany w imieniu rządu krajowego Rzeczypospolitej Obojga Narodów, faktycznie współautorami dokumentu byli Hugo Kołłątaj i Ignacy Potocki, którzy w tym czasie przebywali z T. Kościuszką w obozie pod Połańcem.
Dokument ten miał za zadanie przyciągnąć chłopów do powstania. Oddziały włościan – kosynierów wybitnie przyczyniły się do pokonania wojsk rosyjskich pod Racławicami. Mimo ich zaangażowania w walkę nie poszły za tym ulgi w ograniczeniu dla nich pańszczyzny. Sytuację chłopów wykorzystały wkraczające na ziemię Rzeczpospolitej oddziały rosyjskie, celowo podburzając ludność przeciwko panom, obarczając szlachtę winą za nędzę chłopów, ukazując brak ochrony włościan przez państwo, jednocześnie obiecując pomyślność pod swoim panowaniem i zachęcając do rabunku dworów. Kościuszko ostrzegał przed tą propagandą, równocześnie konstatując: „Z żalem to wyznać muszę, iż często srogie obchodzenie się z ludem, daje miejsce Moskalom do powszechnej na cały naród potwarzy. Odbieram ustawicznie skargi od żołnierzy i rekrutów, że żony ich i dzieci, nie tylko żadnego osłodzenia nie mają, ale za to prawie, że służą Rzeczpospolitej ich mężowie i ojcowie, wystawieni są na większe uciążliwości”. Jako ratunek, dla ulżenia doli chłopów i walki z rosyjskimi intrygami, widział nadanie takich praw chłopom, które by odciągnęły ich od rosyjskiej propagandy, dały im poczucie przynależności narodowej i jednocześnie zachęciły do wstępowania w powstańcze szeregi.
Dokument podpisany przez Kościuszkę w dniu 7 maja pod nazwą „Uniwersał urządzający powinności gruntowe włościan i zapewniający dla nich skuteczną opiekę rządową, bezpieczeństwo własności i sprawiedliwość w komisjach porządkowych” nadawał chłopom wolność osobistą. Odtąd mogli zmieniać miejsce zamieszkania po uregulowaniu długów i podatków oraz zawiadomieniu komisji porządkowej o nowym miejscu pobytu. Zmniejszał, na czas insurekcji, wymiar pańszczyzny od 25% do 50% i zawieszał jej wykonanie powołanym do wojska. Zapewniał nieusuwalności z ziemi, zakazywał rugów. Oprócz tego ustanawiał urząd dozorcy, który miał pod swoją opieką okręg liczący od 1000 do 1200 gospodarstw. Zadaniem jego było dbanie o przestrzeganie praw chłopów w myśl przyjętych przepisów, rozsądzanie sporów, ale też karanie w razie łamania prawa.
W uniwersale Kościuszko zawarł odezwę do duchowieństwa, aby prowadziło działalność uświadamiającą i edukacyjną wśród ludu, pouczając również o obowiązkach: „że pracując pilnie około roli swojej i dworskiej, równie miłą czyni Ojczyźnie ofiarę, jak ten, który jej orężem od ździerstw i rabunków żołnierstwa nieprzyjacielskiego zasłania”.
Uniwersał był jak na tamte czasy aktem niemal rewolucyjnym, ale i niestety nieskutecznym. Większość szlachty była przeciwna jego postanowieniom, uważając go za zamach na ich prawo własności. Ze strony ludności wiejskiej został przyjęty podejrzliwie. Nie wszyscy też mieli możliwość z zapoznaniem się z z jego treścią. Wraz z upadkiem insurekcji przestał obowiązywać. Niemniej był aktem do którego później odwoływały się ruchy powstańcze dążące do wciągnięcia szerokich mas chłopskich do walki i pracy na rzecz niepodległości Polski.
Ewa Działowska
Źródło:
Kazimierz Bartoszewicz, Dzieje Insurekcji Kościuszkowskiej
https://polona.pl/item/uniwersal-urzadzaiacy-powinnosci-gruntowe-wloscian-i-zapewniaiacy-dla-nich-skuteczna,Njc5MzgyMzI/7/#info:metadata