5 sierpnia 1945 roku zmarł podpułkownik Antoni Żółkiewski ps. „Lin” – dowódca 2 Dywizji Piechoty Legionów Armii Krajowej w Okręgu Radomsko-Kieleckim AK „Jodła”. Został uwolniony z aresztu UB w akcji rozbicia więzienia kieleckiego przez oddziały dowodzone przez kapitana Antoniego Hedę „Szarego”. W trakcie wycofywania się partyzantów doznał ciężkiego zawału serca. Zmarł niedaleko więzienia, ale już na wolności.
Ppłk Antoni Żółkiewski ps. Ps. „Lin”, „Garbaty”, „Jog”, „Piast”, „Zacny” (1896-1945)
Urodził się 12 czerwca 1896 roku w miejscowości Kuca Bałka na Podolu. Ukończył gimnazjum im. W. Górskiego w Warszawie i Szkołę Kadetów w Odessie.
W latach 1915-1917 walczył w armii rosyjskiej na froncie wschodnim I wojny światowej. W 1917 r. wstąpił do Polskiego Korpusu Wschodniego dowodzonego przez gen. J. Dowbór – Muśnickiego, a w 1918 r. do oddziałów gen. L. Żeligowskiego tworzonych na Kubaniu. W szeregach 4 Dywizji Strzelców Polskich walczył z bolszewikami oraz oddziałami ukraińskimi atamana Semena Petlury. W 1919 r. powrócił do kraju. W składzie II batalionu 24 pułku piechoty walczył w wojnie polsko-bolszewickiej.
Po wojnie pozostał w 24 pp w Łucku, a następnie służył w Korpusie Ochrony Pogranicza, w 67 pułku piechoty w Brodnicy na stanowisku dowódcy batalionu, uczył w Szkole Podchorążych Artylerii w Toruniu jako wykładowca taktyki walki piechoty, ponownie znalazł się w Korpusie Ochrony Pogranicza na stanowisku dowódcy batalionu KOP „Hoszcza” na Wołyniu, później jako zastępca dowódcy pułku KOP „Równe” i w końcu został mianowany dowódcą 5 pułku strzelców podhalańskich w Przemyślu.
Na czele tego oddziału w składzie Armii „Kraków” walczył w kampanii wrześniowej 1939 r. Jego szlak bojowy prowadził od Przemyśla , przez Śląsk, Kraków, Baranów Sandomierski. Po zaciętych bojach z wrogiem nad Sanem 5 psp został rozbity przez przeważające siły niemieckie. Uniknął niewoli i ukrywał się w Lipniku k/Przeworska.
W listopadzie 1939 r. przedostał się do Warszawy, gdzie podjął działalność konspiracyjną w SZP/ZWZ. Wiosną 1940 r. został mianowany Komendantem Inspektoratu Rejonowego ZWZ Kielce. Zagrożony aresztowaniem w kwietniu 1942 r. otrzymał nominacje na Komendanta Inspektoratu AK Sandomierz, którego tworzył struktury od podstaw. Zorganizował sprawnie działającą sieć konspiracyjną oraz sztab inspektoratu.
Antoni Żółkiewski w okresie okupacji ( Źr. foto http://www.akokregkielce.pl/zolkiewski-antoni.html)
W czasie akcji „Burza” od lipca 1944 r. organizował i dowodził 2 DP Leg. odtwarzanej w ramach Armii Krajowej. W czasie walk z Niemcami w sierpniu 1944 r. współdziałał z Armią Czerwoną przy forsowaniu Wisły. Odmówił wykonania żądań dowództwa sowieckiego do przejścia jego oddziałów na tyły i rozwiązania ich. Ze swoją dywizją i Korpusem Kieleckim AK przeszedł w lasy przysuskie. Następnie wyrusza na pomoc walczącej Warszawie. Po wstrzymaniu marszu przez d-cę korpusu płk-a J. Zientarskiego na czele 2 DP Leg. AK stoczył wiele potyczek z wojskami niemieckimi. 30 września 1944 r. rozwiązał 2 DP Leg. AK i powrócił do ścisłej konspiracji. Według niepotwierdzonych informacji miał od października 1944 r. dowodzić nadal Inspektoratem Rejonowym AK Sandomierz. Mało prawdopodobne jest też, że był szefem sandomierskiego inspektoratu Organizacji „NIE” (Niepodległość).
Po wkroczeniu wojsk sowieckich ukrywał się w Kielcach, Radomiu i Krakowie. 17 kwietnia 1945 r. został aresztowany przez grupę operacyjną NKWD w Krakowie. Przewieziono go do Kielc i przekazano do dyspozycji WUBP. Po przesłuchaniach został osadzony w kieleckim więzieniu. W trakcie śledztwa był bity i torturowany w celu wymuszenia zeznań go obciążających. 8 czerwca 1945 roku na sesji wyjazdowej Sądu Wojskowego z Łodzi został skazany na karę śmierci. Jako karę dodatkową orzeczono mu degradację do stopnia szeregowca oraz pozbawienie wszelkich praw na zawsze i przepadek mienia. Po interwencji żony został przez Bieruta ułaskawiony. Zamieniono mu karę śmierci na 10 lat więzienia. Więziony w areszcie przy ul. Zamkowej ciężko chorował na serce.
W nocy z 4 na 5 sierpnia 1945 r. został uwolniony w czasie akcji rozbicia więzienia kieleckiego przez oddziały dowodzone przez kapitana Antoniego Hedę „Szarego”. W trakcie wycofywania się partyzantów doznał ciężkiego zawału serca. Zmarł niedaleko więzienia, ale już na wolności.
Uwolnienie ppłk „Lina” wspominał Józef Borowiec ps. „Hak”, żołnierz AK i uczestnik rozbicia więzienia kieleckiego:
„ Podeszliśmy wraz z „Lewym” pod więzienie i zobaczyliśmy wyprowadzanego stamtąd płk. „Lina”, bardzo chorego. Podbiegliśmy i jakiś czas prowadziliśmy go pod ręce, ciążył nam i słabł coraz bardziej. Zmienili nas koledzy, a my dołączyliśmy do naszej grupy”.
Ostatnie chwile życia ppłk Żółkiewskiego opisał jeden z dowódców akcji na więzienie kieleckie Stefan Bembiński “Harnaś” :
„Zobaczyłem żołnierzy nieporadnie niosących na rękach płk. „Lina”. Zasłabł już wtedy poważnie. Moi żołnierze przejęli go i ponieśli. Szli przede mną i nie widziałem, jaki jest jego stan. W pewnej chwili usłyszałem od przodu zdenerwowane głosy. Zameldowano mi, że „ten pan” (nie wiedzieli, kogo niosą) nie żyje. Posłałem gońca do przodu, do „Szarego”, z zapytaniem, co robić, gdzie go umieścić. Wydał polecenie i pułkownika gdzieś odstawiono. To było jeszcze przed dojściem w pobliże koszar wojskowych”.
7 sierpnia 1945 r. ciało Antoniego Żółkiewskiego zostało przez UB wydane żonie. Pochowano go na Cmentarzu Starym w Kielcach.
15 października 2005 roku szczątki pułkownika „Lina” zostały przeniesione na Cmentarz Partyzancki w Kielcach.
Grób ppłk A. Żółkiewskiego “Lina” na Cmentarzu Partyzanckim w Kielcach (Foto OMPiO)
Źródło:
Danuta Suchorowska, Rozbić więzienie UB! Akcje zbrojne AK i WiN 1945-1946, Łomianki 2010.
Teresa i Zdzisław Sabatowie, Cmentarz Partyzancki w Kielcach, Kielce 2018.
http://www.akokregkielce.pl/zolkiewski-antoni.html