Nauczyciele tajnych kompletów

Jeszcze nie ucichły echa kampanii wrześniowej 1939 r., gdy kieleccy nauczyciele rozpoczęli organizowanie edukacji dzieci i młodzieży szkolnej. Przyszło im się jednak zmierzyć z niezwykle trudną sytuacją. Większość budynków szkolnych została zajęta przez okupanta, Niemcy zabronili nauczania historii, geografii i języka polskiego, nakazali zwrot wszelkich podręczników do nauki tych przedmiotów. Dla małych dzieci wprowadzono czasopismo Mały Ster, a dla starszych Ster. Oba odznaczały się nikłą wartością edukacyjną. W istniejących szkołach podstawowych zabroniono używania przedwojennych pieczątek oraz nazw patronów szkół. Odtąd szkoły miały tylko numery, aby nie przypominać dzieciom o wybitnych Polakach, którzy byli ich patronami. W budynkach gimnazjum i liceum S. Żeromskiego (gmach znajdował się w pobliżu Seminarium Duchownego, tam, gdzie obecnie znajduję się Muzeum Lat Szkolnych S. Żeromskiego) umieszczono szpital epidemiologiczny, budynek gimnazjum i liceum im. Bł. Kingi przy ul. Leśnej zajęła policja, a gimnazjum i liceum św. S. Kostki żandarmeria. Niemcy dopuścili oprócz nauczania na poziomie podstawowym również szkolnictwo zawodowe. Cieszyło się ono popularnością wśród młodzieży, gdyż chroniło przed wywózką na roboty do Niemiec.

Brak szkolnictwa na poziomie gimnazjalnym i licealnym zrodził już w 1939 r. potrzebę organizacji tajnego nauczania. W połowie października powstała Tajna Organizacja Nauczycielska. Zadaniem jej była koordynacja i ujednolicenie tajnego nauczania. Pierwsze komplety organizowała dyrektorka gimnazjum i liceum bł. Kingi, Maria Opielińska wraz z nauczycielką wychowania fizycznego Marią Gębicową i jej mężem Janem Gębicą– polonistą. Niezależnie od nich wysiłek organizacji tajnego nauczania podjęli inni kieleccy pedagodzy. Na przełomie lat 1940/41 poszczególne komplety połączyły się tworząc tajne szkoły. Nauka odbywała się w niewielkich 6-10 osobowych grupach. Za naukę pobierano opłaty 20 – 100 zł, tak aby zapewnić nauczycielom utrzymanie. Młodzież, która nie pracowała, uczęszczała na zajęcia dopołudniowe, pracująca – w godzinach popołudniowych i w niedziele. Ograniczono tygodniową liczbę godzin o połowę.

Mimo dobrze zorganizowanej sieci tajnego nauczania, organizacji lokali w których je prowadzono nie uniknięto aresztowań. W obozie KL Auschwitz znalazł się Jan Gębica, w Sachsenhausen Jan Pazdur oraz ks. Franciszek Wajda. 9 lipca 1941 roku zostali aresztowani i trafili do obozu koncentracyjnego w KL Auschwitz nauczyciele: Wincenty Łabuz, Henryk Kuc i Adam Słapczyński. Wszyscy zginęli.


Mieczysław Pogorzelski przedwojenny nauczyciel j. niemieckiego w gimnazjum im. J. Śniadeckiego został aresztowany wraz ze swoimi uczniami przy ul. bp. Bandurskiego (dzisiejsza ul. P. Ściegiennego). Przy jednym z uczestników tajnego kompletu, Wacławie Kulińskim, znaleziono plany koszar na Bukówce oraz ulotki skierowane do niemieckich żołnierzy. Po brutalnych przesłuchaniach w siedzibie gestapo przy ul. Szerokiej (dzisiejsza ul. Paderewskiego) uczniów zwolniono, z wyjątkiem Wacława Kulińskiego, który został rozstrzelany jako zakładnik po zamachu na szefa siatki konfidentów Franza Wittka. Natomiast Mieczysław Pogorzelski został wysłany transportem do KL Auschwitz, gdzie zginął.

Ofiar niemieckiego terroru wśród kieleckich nauczycieli było znacznie więcej. Za posiadanie bagnetu z czasów I wojny światowej został rozstrzelany nauczyciel muzyki Michał Cetner, w Oświęcimiu zmarli: Julian Bartyś uczący na tajnych kompletach w zespole u pp. Kozłowskich, i Kazimierz Ondraczek nauczyciel geografii gimnazjum św. S. Kostki. W Ravensbruck zginęła dyrektorka gimnazjum Bl. Kingi Stanisława Znamierowska oraz nauczycielka Janina Kruszewska. W obozie również stracił życie nauczyciel Emil Zaręba. Na Słowiku został rozstrzelany Czesław Obertyński nauczyciel rysunków gimnazjum S. Żeromskiego. W Ilenburgu zginął Apolinary Kuśmierski kierownik szkoły podstawowej nr 2. Michał Sokalski, kierownik szkoły nr 9, zginął wraz z synami w KL Auschwitz, a kierownik szkoły nr 5, Władysław Szczerbiński zginął w Oświęcimiu w 1943 r. Do listy kieleckich nauczycieli, którzy stracili życie należy dodać Leona Onyszkiewicza, który zginął w czasie kampanii wrześniowej, w oflagu zmarł polonista Tadeusz Marczewski, w Katyniu został zamordowany Wiktor Tomczyk.

Tym wszystkim nauczycielom, którzy poświęcili swoje życie, a także ich wychowankom zostało poświęconych szereg tablic w Kielcach, m. in.: przy ul. Jana Pawła II na gmachu dawnego liceum S. Żeromskiego, na budynku katedry od strony południowej, w przedsionku kościoła św. Trójcy oraz w budynku liceum J. Śniadeckiego.

tablica przy ul. Jana Pawła 5, zdjęcie: http://www.um.kielce.pl/pomitab/obiekty/nauczycielom

tablica na ścianie katedry, zdjęcie: http://www.um.kielce.pl/pomitab/obiekty/tajne_naucz

tablica w przedsionku kościoła św. Trójcy. Zdjęcie: http://www.um.kielce.pl/pomitab/obiekty/prof_tajnych_gimn

tablica w liceum im. J. Śniadeckiego, zdjęcie: http://www.um.kielce.pl/pomitab/obiekty/prof_3945

W naszym Ośrodku znajduje się sala poświęcona tajnym kompletom w Kielcach. Na Murze Pamięci przy ulicy Zamkowej upamiętnieni są nauczyciele zamordowani przez niemieckich okupantów.

 

Bibliografia:

A. Massalski, S. Meducki, Kielce w latach okupacji hitlerowskiej 1939-1945.