W czasie II wojny światowej w Górach Świętokrzyskich walczyły oddziały partyzanckie z Armii Krajowej, Narodowych Sił Zbrojnych czy Batalionów Chłopskich. W okolicach Łagowa działalność bojową prowadził Oddział Specjalny BCh pod dowództwem podporucznika Eugeniusza Fąfary ps. „Nawrot”.
Eugeniusz Fąfara urodził się 3 września 1917 roku w Dębnie w powiecie kieleckim. Na przełomie lat 20. i 30. uczył się w miejscowej szkole, naukę zaś kontynuował w gimnazjum w Ostrowcu Świętokrzyskim, które ukończył w 1938 roku. W tym samym roku wyjechał do Lwowa, gdzie zdał egzamin na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza i współorganizował Niezależną Bratnią Pomoc Studentów. W II poł. lat 30. zaangażował się w działalność Związku Młodzieży Wiejskiej RP, a także Stronnictwa Ludowego. Z ruchem ludowym był związany przez całe życie. Po II wojnie światowej był członkiem PSL-u, zaś od 1949 r. przynależał do Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego.
Niestety, ze względu na obowiązek odbycia służby wojskowej jego kariera lekarska została przekreślona i w 1938 roku zmuszony był powrócić w rodzinne strony. Służył w 4 Pułku Piechoty Legionów w Kielcach, gdzie ukończył Kurs Podchorążych Rezerwy. Jego kolegą był Marian Sołtysiak – późniejszy twórca oddziału AK ”Wybranieckich”. W wojnie obronnej 1939 roku Eugeniusz Fąfara jako dowódca plutonu erkaemów walczył w 3 pp. Legionów, aż do rozbrojenia oddziału przez Sowietów w okolicach Tarnopola. Po dwóch tygodniach marszu powrócił w Góry Świętokrzyskie i przez kolejny rok był członkiem Związku Walki Zbrojnej w powiecie opatowskim.
Przełomowym momentem w życiu Eugeniusza Fąfary był rok 1941 kiedy trafił do nowo powołanych Batalionów Chłopskich. Został dowódcą tzw. rejonu I ‘’Krzyż’’ działającego na obszarze gmin Boksyce, Częstocice, Grzegorzewice, Kunów, Nowa Słupia oraz Waśniów. Przez pewien czas ukrywał się w Ćmielowie, gdzie prowadził warsztat szewski. W maju 1943 roku wraz z żołnierzami ppor. ”Kormina” (Piotra Pękalskiego) oddział ”Nawrota” zniszczył dokumentację Urzędu Gminnego w Wojciechowicach koło Ćmielowa. W tym samym roku przeniósł się na południe. W okolicy Łagowa utworzył cztery kompanie BCh i przeszkolił 44 podoficerów tej formacji. Ponadto dla prowadzenia działalności sabotażowo-dywersyjnej zorganizował Oddział Specjalny BCh, który latem 1944 r. liczył już ok. 200 osób.
Oddział BCh „Nawrota” w marszu przez wieś Dębno z dowódcą na czele ( Źr. foto E. Fąfara, W świętokrzyskiej partyzantce, Warszawa 1985)
Najsłynniejszą akcją zbrojną dokonaną przez żołnierzy ‘’Nawrota’’ było zniszczenie kolejki wąskotorowej w Złotej Wodzie po wcześniejszym unieruchomieniu przez partyzantów tartaku w Lechowie. Drewno było bezpośrednio ładowane na wózki kolejowe i transportowane na zachód. Do pracy przy załadunku Niemcy zmusili okoliczną ludność, w związku z czym postanowiono zniszczyć kolejkę. Akcja odbyła się bez przeszkód dzięki pomocy maszynisty, który poprzez umówiony sygnał gwizdkiem wskazał partyzantom, że w pociągu nie ma eskorty wojskowej.
Miejsce akcji Oddziału Specjalnego BCh w Złotej Wodzie (Źr. foto E. Fąfara, W świętokrzyskiej partyzantce, Warszawa 1985)
Poza zniszczeniem kolejki w 1944 roku Oddział Specjalny ‘’Nawrota’’ przeprowadził szereg akcji zbrojnych – głównie w okolicach Łagowa. Możemy do nich zaliczyć likwidację dokumentacji w Urzędzie Gminnym z nazwiskami osób zalegających z kontyngentem, wspomniane unieruchomienie tartaku w Lechowie, walkę z oddziałem policji niemieckiej w Piórkowie, a także pomoc oddziałom sowieckim w walkach o Nieskurzów w momencie tworzenia się przyczółku baranowsko-sandomierskiego.
Wraz ze zbliżaniem się frontu wschodniego polskie podziemie przeprowadziło słynną akcję ‘’Burza’’. W operacji tej wzięli również udział partyzanci BCh ‘’Nawrota’’, którzy walczyli w składzie 2 Dywizji Piechoty Legionów Armii Krajowej kierującej się z pomocą walczącej stolicy. W lipcu 1944 roku ppor. Fąfara objął dowodzenie II plutonu 8 kompanii w 2 Pułku Piechoty Legionów AK. Wraz z zaprzestaniem marszu na Warszawę żołnierze ci od sierpnia do października 1944 roku brali udział w kilku bitwach m.in. w Biskupicach i pod Magnuszewem. Jednym z większych zwycięstw była bitwa pod Radoszycami, którą Eugeniusz Fąfara wspomina w książce W świętokrzyskiej partyzantce:
– Walka, w której bierze udział nasz pułk, trwa cały dzień. Na placu zostało sporo zabitych i rannych hitlerowców i własowców (..) Niestety nie obyło się bez strat i po stronie partyzantów. Są ranni i dwóch zabitych (..) Śmiercią swoją przypieczętowali walkę o ocalenie życia mieszkańców miasteczka, których hitlerowcy skazali na rozstrzelanie. I chociaż miasteczko zostało spalone, wiele istnień ludzkich udało się ocalić
Pod koniec października ppor. Fąfara ranny w czasie przekraczania frontu w Mominie nakazał rozwiązać oddział. Sam zaś w 1945 roku zgłosił się do Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego w Lublinie, a następnie został przeniesiony do Wyższej Szkoły Oficerskiej w Rembertowie. W Ludowym Wojsku Polskim pozostał tylko przez rok, z którego został zwolniony w 1946 roku.
W okresie PRL-u Eugeniusz Fąfara pracował jako redaktor m.in. w Gazecie Ludowej, Głosie Pracy czy w piśmie Zielony Sztandar. Na przełomie lat 70. i 80. wydał kilka książek opisujących czasy II wojny światowej w tym m.in. Gehenna ludności żydowskiej czy Wojnar i jego żołnierze, natomiast losy oddziału BCh, którym dowodził opisał w utworze W świętokrzyskiej partyzantce. Ponadto udzielał się w środowiskach kombatanckich o czym świadczy ustanowienie go wiceprezesem Krajowej Komisji ds. byłych żołnierzy BCh przy Naczelnym Komitecie ZSL.
W uznaniu za swe zasługi otrzymał stopień pułkownika WP. Był kilkukrotnie odznaczony m.in. orderem Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych. Eugeniusz Fąfara zmarł 3 listopada 1999 w Warszawie i został pochowany na Powązkach.
Pomnik upamiętniający żołnierzy BCh z oddziału „Nawrota” przed Szkołą Podstawową w Łagowie (Źr. foto OMPiO)
Działalność wojenna Eugeniusza Fąfary „Nawrota” oraz żołnierzy BCh walczących pod jego dowództwem nie pozostała bez echa. Partyzanci zostali upamiętnieni na terenie Łagowa pomnikiem z napisem Żołnierzom Batalionów Chłopskich, który mieści się przed budynkiem miejscowej szkoły. Warto wskazać, że od 1976 roku powyższa placówka nosi nazwę Szkoły Podstawowej im. Batalionów Chłopskich w Łagowie. Dzięki temu pamięć o żołnierzach BCh jest ciągle żywa i będzie kontynuowana przez kolejne pokolenia mieszkańców.
Gracjan Duda
Źródło:
Borzobohaty W., ”Jodła” Okręg radomsko-kielecki ZWZ-AK 1939-1945, Warszawa 1988.
Fąfara E., W świętokrzyskiej partyzantce, Warszawa 1985.
Gul K., Wspomnienia z Iwanisk z lat 1939-1945, Iwaniska 2011.
Kamińska J., Partyzantka w II wojnie światowej, ‘’Nasza Gazeta Łagowska’’, nr 3, 2018.
Kozak B., Kolejka wąskotorowa Kielce-Złota Woda, ‘’Nasza Gazeta Łagowska’’, nr 9, 2020.
Wojtas M., Słownik biograficzny żołnierzy Batalionów Chłopskich, t. 4, Lublin 2007.
Wolańczyk R., Wspomnienia ze szkoły podchorążych przy 4. Pułku Piechoty Legionów w Kielcach z lat 1938-1939, [w:] Studia Muzealno-Historyczne, t. 4, oprac. P. Wolańczyk, Kielce 2012.
https://www.gzslagow.edu.pl/p/patron.html
https://www.gzslagow.edu.pl/2022/05/wspomnienie-ojcow-piesnia-jest-dla-synow.html