W okresie powstania styczniowego 1863-1864 Naczelnikiem Miasta Kielce był nauczyciel Edward Plewiński. Za udział w ruchu narodowym został aresztowany przez Rosjan i osadzony w kieleckim więzieniu na ulicy Zamkowej.
Edward Plewiński (1839-1908)
Urodził się 9 sierpnia 1839 roku w Warszawie. Był synem Edwarda Ludwika Eustachego Plewińskiego (1794-1866) – oficera wojsk polskich w powstaniu listopadowym, radcy Komisji Centralnej Likwidacyjnej w Warszawie i sędziego pokoju w Kielcach, oraz Walerii z Lewickich. Miał dwóch starszych braci Bronisława i Ignacego.
Edward ukończył Uniwersytet w Petersburgu. W latach 1862—1866 był nauczycielem fizyki i przyrody w kieleckim gimnazjum.
Sylwetkę Plewińskiego jako nauczyciela możemy poznać ze wspomnień ucznia tej szkoły Stanisława Czarnowskiego:
„Drugi bardzo przyjacielski i przystępny dla uczniów był młody profesor fizyki Edward Plewiński. (…) Niski, szczupły, jasny blondyn z małymi wąsikami, wesoły i uprzejmy, prof. Plewiński robił wrażenie raczej kolegi starszego niż nauczyciela i zwierzchnika. Zawsze objaśniał chętnie wątpliwości i pytania uczniów. Raz np. wyłożył bardzo zrozumiale moje zapytanie: dlaczego na cieniu od drzew liściastych tworzą się kółka świetlane różnej wielkości? Przy czym wykonał na tablicy kredą odpowiedni rysunek optyczny – i zarazem zaznaczył, że mam dar obserwacyjny.”
Wiemy też, że profesor Plewiński tak jak inni nauczyciele tej szkoły prowadził stancję dla uczniów zamiejscowych.
Przed wybuchem powstania styczniowego Plewiński należał do tajnej organizacji niepodległościowej. Spiskowcy przygotowując się do walki zbrojnej z zaborcą przystąpili do tworzenia siatki organizacyjnej opartej na zasadzie dziesiątek. Plewiński prowadził działalność spiskową wśród grona pedagogicznego, młodzieży gimnazjalnej i rzemieślniczej.
W 1862 r. Komitet Centralny Narodowy powołał naczelników wojskowych i cywilnych w województwach, powiatach i okręgach. W miastach wojewódzkich i powiatowych powołano odrębnych naczelników. W Kielcach na czele organizacji narodowej stanął Edward Plewiński. Wspomagał go inż. Karol Czaplicki i kupiec Kazimierz Bratkowski. Plewiński podlegał bezpośrednio Władysławowi Janowskiemu jako naczelnikowi województwa krakowskiego.
W trakcie powstania styczniowego 1863-1864 r. Edward Plewiński pełnił nadal funkcję Naczelnika Miasta Kielce z ramienia Rządu Narodowego. Po porażce wojsk powstańczych Mariana Langiewicza w bitwie pod Małogoszczem 24 lutego 1863 r. kielecka organizacja narodowa zrozumiała ostatecznie, że miasto nie zostanie uwolnione od Rosjan. Konspiratorzy kieleccy pomagali więc oddziałom powstańczym operującym w regionie. W krótkim czasie zorganizowano doskonale działającą sieć przerzutu informacji o zamierzeniach wojsk rosyjskich wobec powstańców. Informacje zbierane od żołnierzy, oficerów, urzędników dostarczano Plewińskiemu, który je segregował, szyfrował i przekazywał do domu W. Biechońskiego. Stąd łącznicy przenosili meldunki do klasztoru Bernardynów na Karczówce, skąd kierowano je w teren.
Działalność konspiracyjną Naczelnika Kielc opisał w swoich wspomnieniach inny uczeń kieleckiego gimnazjum Alojzy Jan Stodółkiewicz :
„Wspomnieć tutaj wypada o roli młodego profesora Plewińskiego, który w Kielcach stał na czele tajnego komitetu. Zadaniem jego było naklejanie w nocy na rogach ulic rozkazów Centralnego Rządu Narodowego i powoływanie tajne młodych ludzi pod broń. Spełniał on te zlecenia sumiennie i ostrożnie, w ręce policji nie wpadł. Przy otrzymywaniu z Warszawy tajnej poczty pomagał śp. Ojciec mój, który wiedział o umówionych znakach i szybko ukrywał niebezpieczne paczki pocztowe. Policja podejrzewała o udział poczty w tajnej robocie, wyznaczony więc był do rewizji posyłek stały oficer, niejaki Cwakona, Grek z pochodzenia, jak sam o sobie utrzymywał. Ojciec mój był jednak z tym oficerem w dobrych stosunkach i wszystko dobrze się udawało, za co prof. Plewiński, później znany wspólnik optyka Berenta, był ojcu memu niezmiernie wdzięczny.”
Plewiński w czasie powstania styczniowego dysponował pieczęcią, której znalezienie groziło szubienicą. Miała ona 27 mm średnicy. Na pieczęci znajdował się napis „Rząd Narodowy Naczelnik Miasta Kielc” oraz herby Polski i Litwy. Pieczęć ta znana jest obecnie jedynie z odcisku w zeszycie przechowywanym w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej.
Odbitka pieczęci Naczelnika Miasta Kielc (Źr. foto K. Urbański, Kielce w okresie powstania styczniowego, Kielce 1996)
Z dokumentacji kieleckiego więzienia z roku 1864 r. wynika, ze Edward Plewińki był aresztowany przez Rosjan i przetrzymywany na ulicy Zamkowej ( 13-17 maja oraz 1 sierpnia – 12 września 1864 r.). Szczęśliwie obyło się jednak bez poważniejszych konsekwencji. Prawdopodobnie Rosjanie nie odkryli spiskowej działalności Plewińskiego, ani nie znali stanowiska jakie pełnił w powstaniu narodowym. Dlatego po wyjściu na wolność mógł powrócić na poprzednie stanowisko nauczyciela.
Po 1866 r. Plewiński wyjechał z Kielc i został nauczycielem w Mariumpolu. Około 1870 roku przeniósł się do Warszawy, z którą związał się już do końca życia. Tutaj został współwłaścicielem firmy optycznej „Berent i Plewiński”, która zajmowała się wytwarzaniem i sprzedażą aparatury pomiarowej, wag technicznych i barometrów. Firma działała aż do 1944 r.
W tym czasie prowadził też prace badawcze. Miał stopień naukowy kandydata nauk przyrodniczych.
Plewiński założył rodzinę. Ożenił się z Marią z Markiewiczów z którą miał trójkę dzieci: córkę Marię oraz synów Seweryna i Tadeusza. Po śmierci żony Marii w 1883 r. wstąpił w drugi związek małżeński z Bronisławą z Czerwińskich, z którą miał dwie córki Wandę i Helenę.
Edward Plewiński zmarł 8 stycznia 1908 roku w Kielcach w wieku 68 lat. Został pochowany na Starych Powązkach w Warszawie w mogile Plewińskich-Markiewiczów.
Nagrobek Edwarda Plewińskiego na cmentarzu na Starych Powązkach w Warszawie.
Artur Szlufik
Źródło:
Krzysztof Urbański, Kielce w okresie powstania styczniowego, Kielce 1996.
Kielce w pamiętnikach i wspomnieniach w XIX wieku, oprac. A. Massalski i M. Pawlina-Meducka, Kielce 1992.
http://powstanie1863.zsi.kielce.pl/index.php?id=m11
Źr. Foto: http://powstanie1863.zsi.kielce.pl/index.php?id=m11