Wiek XVIII doczekał się ostatecznie czternastu prebend przy kolegiacie kieleckiej. Z wyjątkiem archidiakona każdy z kanoników posiadał odrębny dom znajdujący się na Wzgórzu Zamkowym. Budynki te rozmieszczone były „po wschodniej i południowej stronie kolegiaty oraz na północ od zamku biskupiego”.
W okresie nowożytnym ufundowano nowe kanonie:
– rok 1698 to czas kiedy powstała kanonia Łuczkiewicziana albo Głęboczka. Fundatorem jej był kanonik krakowski Jan Łuczkiewicz. Nowa prebenda nazwę swoją zawdzięcza wschodzącemu w skład jej uposażenia folwarku Głęboczka.
– rok 1724 – to wówczas erygowano kolejną kanonię kaznodziejską fundi Tumlin ustanowioną przez biskupa Konstantego Felicjana Szaniawskiego.
Według notatki znajdującej się w dokumencie z roku 1754 nowy, murowany dom kanonii tumlińskiej został wybudowany przez Eustachego Słonkę będącego kanonikiem kaznodzieją i dziekanem kieleckim. Ów dom kanonicki „zachował się w swym pierwotnym kształcie”. Całość budynku „o przejrzystych podziałach, udana w proporcjach, wskazuje na projekt dobrego architekta, być może zatrudnionego wcześniej przy rozbudowie pałacu biskupiego”.
Na początku budynek służył jako miejsce zamieszkania dla kanoników, w XIX wieku wynajmowano go lokatorom i na cele administracyjne. Lata 70. XIX wieku przyniosły remont i ponownie zamieszkali w nim kanonicy. Rok 1888 przyniósł rozbudowę sąsiedniego domu prepozyta czyli przewodniczącego kapituły katedralnej w Kościele katolickim (wówczas już siedzibę biskupa). Zlikwidowano wówczas „niewielki odstęp między budynkami i zasłaniając tym samym boczną elewację kanonii”. Lata 80. XX wieku to czas wybudowania na tyłach kanonii Tumlin nowego skrzydła zabudowań Kurii Diecezjalnej. Zaprojektowane ono zostało przez architekta Stanisława Skibniewskiego. Znajduje się na skarpie, wzdłuż ulicy Czerwonego Krzyża. W chwili obecnej opisywany budynek należy wciąż do administracji Kurii Biskupiej.
Działki kanonicze na Wzgórzu Zamkowym oznaczone na pomiarze Kielc z 1823 r. (Źr. foto – Adamczyk J. L., Wzgórze Zamkowe w Kielcach, Kielce 1991)
– ok. 1738 roku dzięki biskupowi Janowi Aleksandrowi Lipskiemu powstała druga kanonia kaznodziejska fundi Daleszyce.
Pierwsza z kanonii kaznodziejskich jako podstawę uposażenia miała parafię Tumlin natomiast druga probostwo w Daleszycach.
Zachodnia strona kościoła (przestrzeń pomiędzy ulicami Jana pawła II i Wesołą) to sąsiadujące ze sobą „posesje czterech prebend: pierzchnickiej, prepozytury, żydowskiej i sieradowickiej”.
Omawiając niniejszy temat warto zatrzymać się przy kanonii pierzchnickiej ponieważ zawiera ona w sobie interesującą historię. Historia wiąże się ona z postacią Wojciecha Strzemeskiego i Jego księgozbiorem.
Wojciech Strzemaski (Strzemeski) związany bardziej z Krakowem niż z Kielcami był dworzaninem biskupa Filipa Padniewskiego. To on „udzielił mu święceń po instalacji na kielecką kanonię w 1590 r”. Wojciech Strzemeski był zatem kieleckim kanonikiem fundi Pierzchnicka i proboszczem w Sieciechowie. Postać kanonika Strzemeskiego występuje w wizytacji Radziwiłowskiej w roku 1598 roku. To wówczas był on kanonikiem wspomnianej już prebendy zwanej Pierzchnicka. Ksiądz Wojciech Strzemeski posiadał bibliotekę o podobnym profilu jak nieco starszy od niego ks. Florian Pilthowski należący do grona ważniejszych bibliofilów z grona elitarnego duchowieństwa.
Miejsce po dawnej kanonii pierzchnickiej (Źr. foto – Andrzej KWAŚNIEWSKI)
Archiwum Diecezjalne w Kielcach posiada akta kapituły kieleckiej, w których zachował się inwentarz kolegiaty z roku 1650. Spis ten sporządzony został na polecenie biskupa krakowskiego Piotra Gębickiego przez kanonika kieleckiego Stanisława Paceriusa. Pacerius był wówczas człowiekiem znanym w Rakowie ponieważ pełnił tam funkcję proboszcza ariańskiego. Sam inwentarz z roku 1650 roku: zawiera on w sobie inwentarz księgozbioru biblioteki kapitulnej. Inwentarz ten z kolei składa się ze spisu książek kapitulnych, do którego dołączono spis księgozbioru ks. Wojciecha Strzemeskiego. Faktycznie są dwa inwentarze biblioteczne – księgozbioru kapitulnego i księgozbioru kanonika Strzemeskiego. Inwentarz księgozbioru Strzemeskiego zawiera 31 pozycji – tytułów dzieł.
We wspomnianej bibliotece ważne miejsce zajmowały „współczesne działa Stanisława Hozjusza, Stanisława Sokołowskiego i Marcina Kromera jako przedstawicieli teologii pozytywno – kontrowersyjnej”.
Przykładowym drukiem należącym do biblioteki świętokrzyskiej jest druk dzieła Orationes extraordinariae włoskiego teologa Isidorio Chiari. Druk ten wydany został w Wenecji w 1567 roku, oprawiony został w skórę i przeznaczony dla klasztoru dominikanów w Krakowie. Innym przykładem jest brewiarz wydany w roku 1570 w Rzymie, na którym znajduje się jeden z superekslibrisów (ekslibrisów umieszczanych na zewnętrznej stronie okładki książki) złożony z herbu Doliwa.
Księgozbiór Wojciecha Strzemeskiego „świadczy o kulturze intelektualnej przedstawiciela szesnastowiecznego środowiska kapituły kieleckiej”. W przypadku posiadania przez innych kanoników prywatnych księgozbiorów – odpowiednio zwiększało to liczbę książek w Kielcach. Trzeba rzec, że „małe studium o bibliotece Wojciecha Strzemeskiego rzuca nieco światła na środowisko kieleckie związane ze sławną kapitułą”.
Zaproszenie – plakat (Źr. foto – Andrzej KWAŚNIEWSKI)
Wracamy do kanonii. Teren dzisiejszego pl. Żeromskiego, na południe od prepozytury to przestrzeń gdzie znajdowały się wspomniane już dwie kanonie: żydowska i sieradowicka.
Współcześnie na Wzgórzu Zamkowym możemy wciąż oglądać dom zwany obecnie dworkiem Laszczyków choć „zbudowany przez Jaworskiego”. Obiekt ten „daje pojęcie o wyglądzie drewnianych kanonii, które otaczały kiedyś kielecką kolegiatę”.
Na północ od zamku biskupiego, wzdłuż dawnej ulicy Śliskiej znajdowały się cztery kanonie. Wszystkie zniszczone zostały przez pożar w roku 1800. Bliżej zamku znajdowały się działki kanonii szewneńskiej i szydłówkowskiej natomiast drugą stronę dawnej ulicy Śliskiej „zajmowała rozległa posesja należąca do kustosza”.
Dobra kanonii Brzechów wyznaczały północno – zachodnią granicę zabudowy kościelnej Wzgórza Zamkowego. Rozciągały się wzdłuż doliny Silnicy i graniczyły od wschodu z placem kustosza. Oddzielała go od niego droga będąca zachodnim odcinkiem dawnej ulicy Śliskiej natomiast od południa z kanonią szydłówkowską.
Kanonia Brzechów. Przed budynkiem dawnej kanonii (1940). Budynek dawnej kanonii stał przy ul. Sienkiewicza. Drewniany dworek został wybudowany na miejsce poprzedniego, który spłonął w pożarze Kielc w 1800 roku. Wcześniej mieszkali kanonicy, a potem osoby prywatne. Budynek został rozebrany ok. 1965 roku. (Źr. foto – Kielce – Kanonia Brzechów – stare zdjęcia, mapa)
Ważnym jest fakt, że posesji kanoników na terenie Wzgórza zamkowego nie rozdzielała żadna działka mieszczańska. Był to teren spójny pod względem własnościowym, „który – sądzić należy – przekazano w XII w. kolegiacie”. Co dalej idzie „efektem rozdzielenia prebend pomiędzy członków kapituły był jego podział na działki kanonicze”.
Ufundowane w okresie nowożytnym nowe kanonie otrzymywały place kanonicze z posesji już istniejących: dziekana i prepozyta. Posesje kanoników „tworzą zwarte grupy, których ośrodkiem jest własność któregoś z prałatów”.
Poszczególne domy kanoników niewiele różniły się od siebie. Źródła, które się zachowały „pozwoliły na zrekonstruowanie ich XVIII – wiecznego kształtu”.
Andrzej Korban
Źródła:
Adamczyk J. L., Wzgórze Zamkowe w Kielcach, Kielce 1991
Kowalski W., Prepozytura kielecka w XVI stuleciu. Wierni i ich duszpasterze w: Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne 115 (2021)
Kowalski M., Kwaśniewski A., Profil zainteresowań biblijnych ks. Floriana Pilthowskiego (XVI w.) w: Biblica et Patristica Thoruniensia 16 (2023) 4
Kwaśniewski A., Księgozbiór kanonika kieleckiego Wojciecha Strzemeskiego (+ 1602 r.) w świetle inwentarza z 1650 roku w: Rocznik Kolbuszowski (12), Kolbuszowa 2012
Kielce-kanonia-Tumlin-ob-sad-biskupi-kurii-diecezjalnej
Fotografia kanonii Tumlin użyta w artykule pochodzi ze zbiorów OMPiO.