Jan Machalski ps. „Gryf”, „Juliusz” (1904-1974)
Urodził się 22 czerwca 1904 roku w Staszowie. Tam też uczęszczał do gimnazjum. Naukę kontynuował w Liceum Krzemienieckim im. T. Czackiego w Krzemieńcu, gdzie w 1924 r. zdał maturę. Studiował na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu w Poznaniu i w 1928 r. uzyskał tytuł magistra nauk ekonomiczno-politycznych. Po ukończeniu praktyk pracował m.in. w Starostwie Powiatowym we Wrześni, Urzędzie Wojewódzkim w Poznaniu, Izbach Grodzkich Skarbowych w Poznaniu i Warszawie. W listopadzie 1934 r. objął kierownicze stanowisko w Izbie Skarbowej w Brześciu nad Bugiem, zaś w marcu 1935 r. został przeniesiony do Ministerstwa Skarbu w Warszawie, gdzie pracował do wybuchu II wojny światowej.
5 września 1939 r. wyjechał pociągiem ewakuacyjnym z Warszawy na Wołyń do Kiwerc. Stąd udał się do Łucka. Około 20 września z powodu agresji sowieckiej na Polskę zdecydował się na powrót do Warszawy.
W 1942 r. nawiązał kontakt z płk. F. E. Pfeifferem ps. „Radwan”. Został zaprzysiężony w Związku Walki Zbrojnej i przyjął pseudonim konspiracyjny „Gryf”. Pełnił funkcję referenta finansowego ZWZ, a następnie łącznika w Armii Krajowej aż do wybuchu Powstania Warszawskiego. Podczas niemieckiej okupacji kontaktował się też ze szwagrem swego brata – Adamem Bieniem, członkiem Delegatury Rządu na Kraj.
W czasie Powstania Warszawskiego był związany z Narodowymi Siłami Zbrojnymi. Walczył na Starym Mieście i w Śródmieściu pełniąc funkcję adiutanta płk. Zygmunta Reliszko ps. „Kołodziejski”. Po kapitulacji Śródmieścia wstąpił do Batalionu Szturmowego pod dowództwem płk. Piotra Abakanowicza „Barskiego” (późniejszego szefa sztabu NSZ). W stopniu porucznika był intendentem szpitala przy ul. Chopina 17. Po upadku powstania uniknął aresztowania i wyjechał do Włoch koło Warszawy.
Po zajęciu Warszawy przez Sowietów w styczniu 1945 r. nawiązał kontakt z płk. „Kołodziejskim”. W czasie wykonywania rozkazów na terenie stolicy został aresztowany przez służby sowieckie i przewieziony do siedziby WUBP przy ul. Strzeleckiej 13. Stamtąd „Gryf ” został przetransportowany do obozu w Rembertowie. Po dwóch miesiącach przekazano go do dyspozycji UB w Poznaniu. W czasie transportu do więzienia w Rawiczu udało mu się zbiec.
Po ogłoszeniu amnestii ujawnił się. Rozpoczął pracę w przedsiębiorstwie budowlanym w Warszawie, skąd delegowany został jako kierownik zaopatrzenia do Wrocławia. Następnie pracował w firmie „St. Lipski” w Krakowie. Korzystając ze swego dobrego wykształcenia i doświadczenia zawodowego, w 1947 r. podjął pracę w Ministerstwie Przemysłu i Handlu jako radca i kierownik Centrali Zbytu w Departamencie Obrotu Towarowego. Następnie pełnił także funkcję inspektora w Wydziale Przedsiębiorstw Ministerstwa Kultury i Sztuki, a od października 1948 r. kierownika działu finansowego w Departamencie Kredytowym dla Przedsiębiorstw Resortów Niegospodarczych w Narodowym Banku Polskim w Warszawie.
Wiosną 1950 r. kilkukrotnie odwiedzał „Gryfa” jego bratanek Ludwik Machalski. Podczas wizyt w Warszawie poinformował go, że jest w trakcie organizowania struktury konspiracyjnej na terenie Staszowa. Jan Machalski zaaprobował podjętą przez bratanka decyzję o założeniu ugrupowania niepodległościowego. Zauważył przy tym jednocześnie potrzebę opracowania dla organizacji założeń ideowych. W tym właśnie celu napisał swoistego rodzaju manifest polityczny, zatytułowany „Współczesna Polska Racja Stanu”. Manifest był gruntowną analizą ówczesnej sytuacji politycznej, odwoływał się do relacji polsko–rosyjskich w historii i szukał rozwiązań na wyjście z położenia, w jakim Polska znalazła się po zakończeniu II wojny światowej. Był istotnym elementem w kształceniu osób pozyskiwanych do działalności niepodległościowej, w ramach powstającego ugrupowania. Materiały te doręczył bratankowi w początkach sierpnia 1950 r. czym wyraził swój akces do konspiracji. Ludwik został dowódcą grupy i przyjął pseudonim „Mnich”. Jan Machalski od maja do sierpnia 1950 r. pełnił rolę przywódcy ideologicznego ugrupowania, używając ponownie wojennego pseudonimu. „Gryf ” systematycznie udzielał bratankowi rad oraz wytycznych organizacyjnych i ideologicznych odnośnie bieżącej działalności. Był także informowany przez niego o kolejnych akcjach grupy. Osobiście przeprowadził inspekcję bunkra zbudowanego w lesie koło wsi Strzegom, który służył za schronienie dla członków grupy i miejsce przeprowadzania zajęć szkoleniowych.
Grupa „Mnicha” licząca 21 członków działała na terenie powiatu sandomierskiego, opatowskiego, buskiego i miasta Wrocławia. Przeprowadziła 7 akcji zbrojnych, najbardziej znaną było rozbicie posterunku MO w Klimontowie 30 czerwca 1950 roku. Aktywność grupy spowodowała przeciwdziałanie ze strony UB i MO. 13 sierpnia nastąpiły pierwsze aresztowania członków grupy na terenie Wrocławia. 17 sierpnia 1950 r. funkcjonariusze WUBP w Kielcach i żołnierze KBW przeprowadzili likwidację grupy atakując bunkier koło Strzegomia i aresztując w Staszowie „Mnicha” wraz z ojcem i bratem.
Aresztowanie Jana Machalskiego nastąpiło niemal rok po rozbiciu ugrupowania. W czerwcu 1950 r. zrezygnował z pracy w Narodowym Banku Polskim w Warszawie i wyjechał do Bydgoszczy. Mimo zacierania za sobą śladów, był ciągle ścigany. Śledztwo w jego sprawie prowadził WUBP w Kielcach oraz Departament V Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie. Efektem tych działań było aresztowanie „Gryfa” 23 czerwca 1951 r. w Bydgoszczy, skąd został przekazany do dyspozycji kieleckiego WUBP. Po przewiezieniu do Kielc osadzono go w więzieniu przy ul. Zamkowej. „Gryf” został poddany długotrwałym przesłuchaniom mającym na celu wymuszenie zeznań. W trakcie śledztwa był także bity, osadzony w karcerze i poddawany innym torturom. 29 sierpnia 1951 r. postawiono mu zarzuty m.in. że „założył związek mający na celu zbrodnie, w szczególności gwałtowne zamachy na funkcjonariuszy MO i UB oraz że sporządził materiał propagandowy skierowany wybitnie przeciwko Polsce Ludowej i Związkowi Radzieckiemu”. Wyrokiem WSR w Kielcach z 27 grudnia 1951 r., Jan Machalski skazany został na karę śmierci oraz utratę praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na zawsze, a także przepadek całego mienia na rzecz Skarbu Państwa. Korzystając z prawa łaski, decyzją z 26 lutego 1952 r. Bolesław Bierut zamienił karę śmierci na dożywotnie więzienie, utrzymując przy tym w mocy dodatkowe kary. Przyczyną złagodzenia kary był prawdopodobnie fakt, że w okresie okupacji niemieckiej Machalski pomagał Żydom na terenie Warszawy (dostarczał żywność oraz broń w trakcie powstania w getcie). Sam skazany o złagodzeniu kary dowiedział się dopiero ponad miesiąc później, tj. 31 marca 1952 r. W celi śmierci przebywał przez trzy miesiące i był niemal ciągle poddawany torturom psychicznym. Wmawiano mu, że cała jego rodzina została zabita oraz przeprowadzano na nim pozorowane wykonanie kary śmierci. Machalski odbywał karę więzienia w Kielcach, a następnie we Wronkach i Potulicach. Decyzją Sądu Wojewódzkiego w Bydgoszczy z 17 września 1958 r., został warunkowo zwolniony z więzienia w Potulicach. Opuścił je 26 października tego roku. Sąd wyznaczył także okres próby, za czas pozostałej do odbycia kary, do 26 czerwca 1963 r.
Jan Machalski zmarł 17 maja 1974 r.
„Gryf” już po swojej śmierci został zrehabilitowany. Na mocy postanowienia Sądu Wojewódzkiego w Gdańsku z dnia 22 listopada 1995 r. unieważniono wyrok WSR w Kielcach z 1951 r. Sprawę rehabilitacji przeprowadził jego syn – Bolesław Piotr Machalski. Jak stwierdził w czasie procesu rehabilitacyjnego, jego ojciec „po zwolnieniu w 1958 r. był otoczony infamią kryminalisty, nie mógł podjąć żadnej pracy ani piastować żadnej funkcji. Był to dla niego– wykształconego i wartościowego człowieka – rodzaj śmierci cywilnej, bądź życia w psychicznym kalectwie”.
Artur Szlufik
Źródło: Ludwik Machalski „Mnich” (1929-1951), wyd. IPN, Kielce 2017