Jan Pazdur (1909-2001)
Urodził się 27 grudnia 1909 roku w Kasinie Wielkiej w powiecie limanowskim w dawnej Galicji. Był synem Piotra – dróżnika kolejowego i Franciszki z Łosików.
Uczył się w szkole ludowej w Rabce i w gimnazjum w Tarnowie. W latach 1928-1932 studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Aby zapewnić sobie środki do życia jednocześnie pracował z przerwami przy budowie fabryki związków azotowych w Mościcach. Studia ukończył z tytułem magistra filozofii w zakresie historii.
Od jesieni 1932 r. do wybuchu II wojny światowej Jan Pazdur pracował jako nauczyciel historii w Gimnazjum św. Stanisława Kostki w Kielcach. Był opiekunem Koła Ligi Morskiej i Kolonialnej oraz Koła Miłośników Historii. U swoich uczniów zaszczepiał idee krajoznawstwa i regionalizmu.
W Kielcach podjął aktywną działalność społeczną i badawczą. W 1933 r. był inicjatorem powołania kieleckiego oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego, w którym pełnił funkcję wiceprezesa. Jednocześnie włączył się do prac kieleckiego oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Jednak największym osiągnięciem Pazdura w naszym mieście w okresie międzywojennym było redagowanie i wydawanie czasopisma literacko-naukowego „Radostowa” w latach 1936-1939. Periodyk ten był poświęcony literaturze, historii, turystyce oraz niektórym problemom gospodarczym i życiu kulturalnego Kielc i regionu.
W 1931 r. zawarł związek małżeński z historyczką Julią z Hamalów, z którą miał troje dzieci: Annę, Jacka i Bogumiła.
W końcu lat 30-tych w obliczu zagrożenia ze strony Niemiec Pazdur podjął działalność polityczną. Wstąpił do OZON (Obóz Zjednoczenia Narodowego) w Okręgu Kieleckim. Objął w nim funkcję kierownika Sekcji Młodzieżowej „Służba Młodych”. Uczestniczył w manifestacjach patriotycznych, na których wygłaszał antyniemieckie przemówienia.
Po wybuchu II wojny światowej został aresztowany przez Niemców w listopadzie 1939 r. i osadzony w kieleckim więzieniu. W lipcu 1940 r. dołączono go do transportu więźniów z Kielc, Skarżyska, Radomia, Częstochowy i wywieziono do obozu koncentracyjnego KL Sachsenhausen koło Oranienburga.
Lista wywozowa sporządzona przez kieleckie Gestapo. Pod nr 89 widnieje nazwisko J. Pazdura (Źr. foto T. Domański, A. Jankowski, Akcja AB na Kielecczyźnie, Kielce 2009)
Po latach tak wspominał swój ostatni dzień w więzieniu przy ulicy Zamkowej i wyjazd do Niemiec:
„Polityka wstaawaaać” – budzi nas przeciągły, śpiewny głos strażnika więziennego w Kielcach o szarzejącym świcie. Słychać trzaskanie drzwiami, zgrzyt kluczy w zamkach, jakąś niespokojną wymianę zdań na korytarzu, a po tym czyjaś głowa wciska się przez uchylone drzwi do naszej celi, mówiąc: Pakować się, panowie. Wyjazd!
Podrywamy się z biciem serc. Na rozwałkę czy na transport? Na domysły nie ma jednak czasu. Każdy wiąże pospiesznie swoje rzeczy w możliwie niewielkie tobołki. Co właściwie brać? Jest pościel, bielizna, jedzenie. Niektórzy zasobniejsi, lub lepiej przez rodziny zaopatrzeni, jak Zygmunt Wielopolski, jego nadleśniczy Klimpel, rejent Wędrychowski, adwokat Rozdół mają tego dość sporo. Ten i ów zostawia tłumoczek z adresem rodziny. Już po spakowaniu się otrzymujemy po bochenku chleba więziennego i za chwilę stajemy na dziedzińcu.
Około 150 ludzi ustawia się tu piątkami. Na środku stoją trzej esmani i dyrektor więzienia, zwany przez nas Różyczką, od wielkiego zaczerwienionego nosa. Jeden z nich wyczytywał z listy nazwiska, pozostali formowali z wyczytanych kolumnę transportową. Kilka osób wydzielono w ostatniej chwili i wypuszczono na wolność. O szóstej rano podjechały pod bramę kryte samochody ciężarowe i pustymi jeszcze ulicami odstawiły nas na dworzec.
Piękny poranek 16 lipca 1940 r. nastrajał jakoś optymistycznie. Nikt nie miał nawet bladego pojęcia o tym, co go czeka. Nie próbował się nad tym zastanawiać. Na razie wystarczała świadomość, że mogło być gorzej. Podróż do Niemiec, to w każdym razie tylko niewola, ale przecież nie koniec. Dla urwania łbów nie trzeba by nas aż tak daleko wozić. Wystarczyłoby na Wiśniówkę”.
(Jan Pazdur, Demony z Sachsenhausen, „Słowo Tygodnia”, 1958, nr 5, s.5)
W KL Sachsenhausen został przydzielony do pracy w stolarni. W obozie należał do organizacji konspiracyjnej m.in. uczestniczył w nasłuchu radiowym. Prowadził również dla współwięźniów pogadanki na tematy historyczne. W kwietniu 1945 r. przeżył tzw. marsz śmierci. 2 maja został wyzwolony przez Anglików. Dostał się do Lubeki, gdzie był współorganizatorem polskiego gimnazjum. Nauczał w nim byłych więźniów i przymusowych robotników oczekujących na repatriację lub emigrację.
Do Kielc Jan Pazdur powrócił we wrześniu 1945 r. Podjął ponownie pracę nauczyciela w szkołach średnich. Włączył się też aktywnie w działalność społeczną, kulturalną i naukową.
Wraz z J. Ozgą-Michalskim był współzałożycielem pisma „Cychry” (1946) oraz współpracował przy wydawaniu „Pamiętnika Kieleckiego” (1947). W pierwszych latach powojennych na łamach cotygodniowego dodatku „Słowo Tygodnia” do kieleckiego dziennika „Słowo Ludu” publikował artykuły poświęcone historii Kielc i Kielecczyzny oraz walorom krajoznawczym regionu świętokrzyskiego.
Wspólnie z J. Czarnockim, B. Pniewskim i E. Massalskim powołał Instytut Badań Regionalnych (1946-1951), którego działalność była próbą utworzenia tutaj placówki naukowej na poziomie uniwersyteckim.
W latach 1951-1952 pełnił funkcję dyrektora Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Kielcach. Jednak w okresie nasilenia represji wobec byłych działaczy OZON-u po kilku miesiącach został z tego stanowiska zwolniony. Nie było dla niego miejsca w służbie archiwalnej i w szkolnictwie. Początkowo możliwość pracy w zawodzie dawała mu przynależność od 1949 r. do ZBoWiD-u (Związek Bojowników o Wolność i Demokrację).
Działał nadal w reaktywowanym PTK-u oraz w utworzonym w 1950 r. Polskim Towarzystwie Turystyczno-Krajoznawczym.
W 1954 r. rozpoczął pracę w Instytucie Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk. Był kierownikiem zakładu i wicedyrektorem Instytutu. Pracował tam do końca swojej aktywności zawodowej w 1979 r.
W 1949 r. Jan Pazdur otrzymał stopień naukowy doktora, w 1959 r. – tytuł profesora nadzwyczajnego, a w 1973 r.
W 1957 r. rodzina Pazdurów przeniosła się do Warszawy. W okresie warszawskim pełnił nadal liczne funkcje społeczne i naukowe. Był m.in. redaktorem periodyku naukowego „Kwartalnika Historii Kultury Materialnej”, członkiem Rady Naukowej Muzeum Techniki Naczelnej Organizacji Technicznej, przewodniczącym Komisji do spraw Ruchu Regionalnego Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Historycznego (1959-1964), prezesem honorowym Polskiego Komitetu Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego.
W tym czasie aktywnie uczestniczył również w życiu środowiska kieleckiego. W 1958 r. miał udział w powstaniu Kieleckiego Towarzystwa Naukowego. Był także członkiem Rady Naukowo-Technicznej przy Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach. Współpracował z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków.
Był autorem idei powołania Ekomuzeum Doliny Rzeki Kamiennej – muzeum i parku kulturowego w Starachowicach. Zamysł ten został zrealizowany w 2001 r. z chwilą utworzenia starachowickiego Muzeum Przyrody i Techniki noszącego imię profesora.
Prof. Jan Pazdur oprócz badania historii naszego regionu zajmował się Staropolskim Zagłębiem Przemysłowym, zwłaszcza historią kultury materialnej, dziejami górnictwa i czasopiśmiennictwa technicznego. Opublikował ponad 200 prac. M.in. był redaktorem i współautorem 6-tomowej „Historii kultury materialnej Polski w zarysie”, „Zarysu dziejów górnictwa w Polsce”, „Katalogu zabytków budownictwa przemysłowego w Polsce”. W regionie świętokrzyskim do najbardziej znanych jego prac należą: „Dzieje Kielc do 1863 r.” (1967), „Dzieje Kielc 1864-1939 (1971), Zakłady metalowe w Białogonie 1614-1914 (1957).
Za swoją działalność Jan Pazdur był wielokrotnie wyróżniany nagrodami i odznaczeniami m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem Zwycięstwa i Wolności, Srebrną i Złotą Odznaką Honorową Naczelnej Organizacji Technicznej, Złotą Odznaką „Za Opiekę nad Zabytkami”.
Profesor Jan Pazdur zmarł 18 grudnia 2001 r. w Warszawie.
Artur Szlufik
Źródła:
Andrzej Rembalski, Zbigniew Wójcik, Jan Pazdur (1909-2001). Nauczyciel i uczony, Kielce 2019.
Słownik Biograficzny Krajoznawców Kielecczyzny, praca zbior. pod red. A. Rembalskiego, Kielce 2008.
Jan Jadach, Jan Pazdur (1909-2001), „Studia Pedagogiczne Akademii Świętokrzyskiej”, t. 14, Kielce 2013.