Franciszek Machalski (1908-1942)
Franciszek Machalski przyszedł na świat 3 października 1908 r. w Chlewicach w dzisiejszym powiecie włoszczowskim. Był jednym z pięciorga dzieci Pawła i Marianny Machalskich. Po ukończeniu szkoły w rodzinnej miejscowości uczęszczał do Seminarium Nauczycielskiego w Jędrzejowie. Następnie, w wieku dwudziestu lat otrzymał powołanie do służby wojskowej.
Będąc podporucznikiem rezerwy Wojska Polskiego, na początku lat 30-tych przyjął pracę nauczyciela w szkole w Woli Wiśniowej, a następnie pełnił funkcję kierownika Szkoły Powszechnej w Rząbcu. Jednocześnie, zaangażował się w funkcjonowanie organizacji „Strzelec”. Mając dwadzieścia dziewięć lat otrzymał nominację na porucznika rezerwy.
Tuż przed wybuchem II wojny światowej został zmobilizowany i trafił do 27 Dywizji Piechoty w Częstochowie w ramach, której walczył w czasie wojny obronnej we wrześniu 1939 r. Walkę zakończył, jako oficer Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie”, w słynnej bitwie pod Kockiem. Za okazane męstwo został awansowany do stopnia kapitana. W październiku po powrocie do domu rodzinnego zaangażował się w działalność konspiracyjną. Był członkiem Związku Walki Zbrojnej.
W czasie II wojny światowej, w ramach Akcji AB mającej na celu zagładę polskiej inteligencji, 11 czerwca 1940 r. został zatrzymany przez Gestapo. W momencie aresztowania był nauczycielem (Lehrer) zamieszkałym w Rząbcu. Współwięzień Feliks Rak tak zapamiętał dzień aresztowania:
Po spisaniu personaliów zamknięto nas w ciemnej piwnicy pod gmachem dawnego starostwa. Jak się później okazało, byliśmy pierwszymi więźniami umieszczonymi w tej piwnicy (..) Niedługo czekaliśmy na następnych współtowarzyszy niedoli. Tym razem żandarmi przywieźli do tej piwnicy trzech mężczyzn: Machalskiego, nauczyciela z Woli Wiśniowej, Relidzyńskiego, nauczyciela z Ludyni, i Jana Karykowskiego, byłego policjanta. Choć przygnębienie kładło mi się kamieniem na sercu i naprawdę nie było mi wesoło, to wraz z innymi musiałem się roześmiać, gdy nauczyciel Relidzyński z humorem opowiadał nam, jak się ubierał, gdy żandarmi przyjechali po niego – Gdy się zacząłem ubierać – mówił z rozbrajającą szczerością – doszedłem do wniosku, że należy włożyć trzy pary kalesonów, bo gdy mnie będą bić, to będzie mniej bolało. I dlatego jestem taki wypchany (..) Największą zdolność do rozśmieszania innych wykazywali Machalski i Relidzyński.
Dzień później został osadzony w areszcie na ul. Zamkowej w Kielcach. W czasie pobytu w więzieniu kieleckim był bity i torturowany, o czym (jak wspominała córka naszego bohatera) świadczyły relacje osób, które zostały aresztowane wraz z ojcem oraz bielizna, którą moja mama otrzymywała do wymiany.
Po pięciotygodniowym osadzeniu Franciszek Machalski znalazł się na liście więźniów przeznaczonych do eksterminacji w obozie koncentracyjnym. 17 lipca 1940 r. transport dotarł do KL Sachsenhausen. Nie znamy szczegółów z pobytu naszego bohatera w powyższym miejscu. Córka wspominała:
W obozie tym, jak podają ocaleli współwięźniowie (p. Jan Kotyza i Feliks Rak w książce „Krematoria i róże”) pracował w kamieniołomach. Była to praca ponad jego siły, wręcz mordercza. Niedożywienie i choroby zakaźne, które tam panowały, dziesiątkowały więźniów. Ojca mojego, mimo krzepy i tężyzny fizycznej, los nie oszczędził. Nie wrócił nigdy z obozu, chociaż moja matka miała nadzieję na powrót. W marcu 1942 roku otrzymaliśmy wiadomość o śmierci ojca. Było to ciężki cios dla całej naszej rodziny.
Franciszek Machalski zginął na terenie KL Sachsenhausen w dniu 6 marca 1942 r. Jego szczątki znajdują się na cmentarzu Wilmersdorfer Waldfriedhof Güterfelde, gdzie spoczywa trzystu osiemdziesięciu trzech Polaków zamordowanych we wspomnianym obozie koncentracyjnym.
Franciszek Machalski upamiętniony jest na Murze Pamięci OMPiO.
Gracjan Duda
Źródło:
Jankowski A., Domański T., Akcja AB na Kielecczyźnie, Kielce 2009
Machalska Marcinkowska G., Franciszek Wincenty Machalski (1908-1942), „Włoszczowskie Zeszyty Historyczne”, nr 2, 1996
Rak F., Krematoria i róże. Wspomnienia więźnia obozów w Sachsenhausen i Dachau, oprac. S. Młodożeniec-Warowna, Warszawa 1971