Zygmunt Wielopolski ps. „Wiesław” (1901-1971)
Urodził się 10 lipca 1901 r. w Chrobrzu w powiecie pińczowskim. Był pierworodnym synem Aleksandra Erwina hr. Wielopolskiego i Zofii hr. Broel-Plater. Nie znamy szczegółów dotyczących dzieciństwa młodego Zygmunta. Możliwe, że jego pierwsze nauczanie odbywało się w domu przy udziale prywatnych nauczycieli. Następnie kształcił się w jednym z gimnazjów w Warszawie. Dalszą naukę przerwała wojna polsko-bolszewicka. W wieku 19 lat zgłosił się do wojska i jako ochotnik uczestniczył w Bitwie Warszawskiej, za którą otrzymał Krzyż Walecznych. W latach 20-tych ukończył studia ułatwiające zarządzanie majątkiem.
W 1927 r. został absolwentem Szkoły Podchorążych Rezerwy Kawalerii w Grudziądzu. Rok później 22 sierpnia 1928 r. w kościele św. Aleksandra w Warszawie wszedł w związek małżeński z Marią Tyszkiewicz. Wraz z żoną zamieszkał w należącym do ordynacji chroberskiej pałacu w Książu Wielkim w powiecie miechowskim. Jako najstarszy z sześciorga dzieci Wielopolskich był przewidywany do przejęcia ordynacji. Po śmierci ojca w 1937 r. przeniósł się na stałe do Chrobrza, gdzie przez kolejne cztery lata zarządzał swym majątkiem.
W 1939 r. będąc podporucznikiem rezerwy 14 Pułku Ułanów Jazłowieckich walczył w rejonie wielkopolskiego Nakła, a następnie bronił Warszawy, aż do kapitulacji stolicy. Istnieje hipoteza mówiąca, iż jego walka w kampanii wrześniowej mogła przebiegać nieco inaczej. Ludwik Głowacki podaje, że od 10 września por. rez. Z. Wielopolski, jako dowódca szwadronu walczył w składzie Krakowskiej Brygady Kawalerii. Przypuszczalnie po kampanii zakończonej bitwą pod Tomaszowem Lubelskim powrócił do Chrobrza. Według Jerzego Gapysa od lutego 1940 r., aż do wywłaszczenia majątku w 1941 r. Wielopolski pełnił funkcję doradcy w zarządzaniu gospodarką rolną w Chrobrzu.
W ramach Akcji AB mającej na celu zagładę polskiej inteligencji został zatrzymany przez Gestapo i 12 czerwca 1940 r. trafił do kieleckiego więzienia. Wspominał o tym Feliks Rak „W okresie pięciotygodniowego pobytu w więzieniu w Kielcach miałem możność poznania wielu osób zajmujących różne stanowiska i wykonujących różne zawody – od rolnika do profesora (..) Można tu było spotkać przedstawicieli każdej warstwy społecznej. Był również hrabia Wielopolski ze swoim leśniczym”.
Kilka tygodni później, Zygmunt Wielopolski znalazł się wśród 670 więźniów wysłanych do obozu koncentracyjnego KL Sachsenhausen. W powyższym transporcie był także F. Rak „Nie mogłem sobie darować, że posłuchałem hrabiego Ponińskiego z Wiślicy i zaniechałem próby wydostania się z tej przeklętej klatki, w której wieziono nas w nieznane i skazywano na okrutny los. W tym wagonie jechali również Dobrowolski, Suchecki i Wielopolski, który pochodził z Chrobrza, z powiatu pińczowskiego”. Transport dotarł na miejsce 17 lipca 1940 r. „Gdy znaleźliśmy się na terenie obozu, niektórzy więźniowie mdleli z przemęczenia. Na szczęście ja jakoś się trzymałem. Tym wszystkim, którzy popadli w omdlenie, przyszedł z pomocą Wielopolski. Miał przy sobie krople na serce i nimi ratował ludzi. Byliśmy tym wzruszeni”.
Zagadką pozostaje sprawa uwolnienia i powrotu Zygmunta Wielopolskiego z obozu. Według Gerarda Labudy (archiwisty i bibliotekarza archiwum w Chrobrzu) w 1940 r. „Dzięki zabiegom margrabiny został za pośrednictwem berlińskiego adwokata Kappa wykupiony za olbrzymią sumą 100.000 marek z obozu koncentracyjnego Sachsenhausen-Orianienburg. (..) „Wrócił do Chrobrza o ile sobie przypominam w końcu sierpnia lub na początku września cały w ranach”. Z kolei Janusz Kucharski (syn ogrodnika w Chrobrzu) pisze „Pamiętam jak mój ojciec opowiadał, że margrabia wrócił z niewoli bardzo chory, w ciężką mroźną zimę w końcu 1940 r. Przyjechał saniami pod pałac w Chrobrzu, był cały w bandażach”. W uwolnieniu pomogły koneksje z wysoko postawionymi rodami m.in. z austriacką rodziną Montenuovo i rodziną Potockich, która wyjednała pomoc u włoskiego króla Wiktora Emanuela III.
Problemem stanowi moment opuszczenia Chrobrza przez Wielopolskich. J. Kucharski podaje, iż „W końcu 1940 roku rodzina Wielopolskich wyjechała do Krakowa”. Możliwe, iż po opuszczeniu pałacu w Chrobrzu zatrzymali się w swych dobrach w Książu Wielkim. Po przeniesieniu do Krakowa zamieszkali w dworku „Kossakówka” przy ul. Kossaka 4. W tym czasie Wielopolski przynależał do tajnej organizacji ziemiańskiej „Uprawa” („Tarcza”) będącej zapleczem personalnym i materialnym dla Armii Krajowej. W 1943 r. trafił do Komendy Okręgu Krakowskiego AK, gdzie w stopniu rotmistrza pełnił funkcję płatnika okręgu. W konspiracji występował pod ps. „Wiesław”.
Jego żona Maria ps. „Raus” była szyfrantką i radiooperatorem w Komendzie Okręgu AK Kraków. Ich dwaj synowie – Aleksander ps. „Alik” oraz Krzysztof ps. „Bik” również służyli w konspiracji. Po latach Krzysztof wspominał „Mimo młodego wieku, pod pozorem składania wizyt u właścicieli majątków ziemskich w okolicy Książa Wielkiego, na polecenie Ojca, jak już wspomniałem kwatermistrza Okręgu AK „Muzeum” przewoziliśmy rozkazy i polecenia dostarczania zaopatrzenia (żywność i ubrania) dla oddziałów partyzanckich AK, operujących na terenie Podobwodu AK „Kazia-Magdalena” (m.in. właścicieli ziemskich w Rzędowicach, Giebułtowie, Zaryszynie, Moczydle i oczywiście w Książu) folwarki: Wielki Dwór i Opacz…”.
Od sierpnia do października 1944 r. Zygmunt wraz z żoną ukrywał się w oddziałach partyzanckich, a następnie schronili się w domu Deskurów w Sancygniowie. W trakcie poszukiwania Wielopolskich przez Niemców, ich dzieci przez trzy tygodnie były przetrzymywane przez Gestapo w Miechowie.
Po 1945 r. tereny ordynacji zostały znacjonalizowane. Ukrywając swoje pochodzenie Wielopolscy opuścili Kraków i przenieśli się na Wybrzeże. Aby zapewnić byt rodzinie Zygmunt nabył gospodarstwo rolne i zajął się ogrodnictwem.
Za działalność w Armii Krajowej został odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami.
Zygmunt Wielopolski zmarł 16 lutego 1971 r. w Gdańsku. Został pochowany na cmentarzu w rodzinnym grobowcu Wielopolskich w Chrobrzu.
Gracjan Duda
Źródło:
Gapys J., Postawy społeczno-polityczne ziemiaństwa w latach 1939-1945 (na przykładzie dystryktu radomskiego), Kielce 2003
Głowacki L., Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939, Lublin 1976
Kucharski J., Wspomnienia z Chrobrza z lat 1938-1948, Kielce 2008
Markowski B. M., Obywatele ziemscy w województwie kieleckim 1918-1939, Kielce 1993
Narkowicz L., Wielopolski Zygmunt Konstanty, [w:] Ziemianie polscy XX wieku. Słownik biograficzny część 10, t. 3, Warszawa 2013
Nowak M., Linia ordynacka Wielopolskich, margrabia Gonzaga Myszkowskich (do połowy XX w.) – zarys dziejów, [w:] „Rocznik Lubelskiego Towarzystwa Genealogicznego”, t. 7, Lublin 2015
Rak F., Krematoria i róże. Wspomnienia więźnia obozów w Sachsenhausen i Dachau, oprac. S. Młodożeniec-Warowna, Warszawa 1971
Żelaśkiewicz M. J., Z nad Nidzicy w świat. Wspomnienia, Warszawa 2008
Fotografia użyta w artykule pochodzi z: Żelaśkiewicz M. J., Z nad Nidzicy w świat. Wspomnienia, Warszawa 2008