Narodowcy byli czołową partią opozycyjną w Kielcach w okresie II RP. Stawiając na hasła solidarności narodowej, rozwoju czytelnictwa i oświaty, ochrony własności prywatnej, popierania drobnych przedsiębiorstw i pielęgnowania tradycji katolickiej, zyskali duże poparcie, oddziałując na wszystkie dziedziny życia miasta.
Stronnictwo Narodowe (SN) było prawicową partią polityczną, konkurencyjną wobec polityki Józefa Piłsudskiego. Niniejszy artykuł ma na celu przedstawić jej lokalnych liderów i działaczy.
Struktura endecji w okręgu kieleckim odzwierciedlała skalę rozwoju SN w trzech etapach, ponieważ w ciągu 11 lat funkcjonowania należy wyróżnić trzy okresy dotyczące rozwoju struktur SN. Lata 1928–1933 były okresem, kiedy partia była w kryzysie. Działacze skupiali się na pracy w parlamencie oraz samorządzie. W 1933 r. stronnictwo zostało zasilone masowo przez działaczy rozwiązanego przez władze Obozu Wielkiej Polski. W ciągu dwóch lat trwała walka między frakcją „starych”, wywodzącą się z Związku Ludowo Narodowego, a „młodymi” narodowcami z OWP o władzę w partii. Ostatecznie przy poparciu Romana Dmowskiego do 1935 r. „młodzi” objęli ster w SN nie tylko w „centrali”, lecz także w większości okręgów. Od 1935/1936 r. do końca istnienia II RP nastąpił znaczy progres w rozwoju struktury. Przyczyn powiększania struktury SN w okręgu kieleckim w drugiej połowie lat 30. było kilka. Władze SN po 1935 r. wzmogły działalność przeciw Żydom, polegającą na bojkocie sklepów żydowskich, przy jednoczesnym zakładaniu lub wspieraniu (finansowym, logistycznym) polskich firm. Agitacja antyżydowska znalazła spory posłuch wśród społeczeństwa na omawianym terenie, dlatego endecja pozyskiwała nowych członków i sympatyków. Ważną cezurą była śmierć marszałka Piłsudskiego. Po tym wydarzeniu partie opozycyjne dostrzegły możliwość przejęcia władzy w Polsce, ponieważ uważano, że obóz sanacyjny stracił człowieka silnego, charyzmatycznego, wokół którego podejmowano najważniejsze decyzje w państwie i który posiadał największy wpływ na kierunki polityki Polski.
Okręg kielecki składał się z powiatów: kieleckiego, włoszczowskiego, jędrzejowskiego, sandomierskiego, pińczowskiego oraz stopnickiego. Najlepiej rozwiniętą strukturą organizacyjną SN dysponowało w pow. kieleckim. Partia pod względem liczebności w pozostałych powiatach prezentowała się znacznie słabiej. Elitę SN w okręgu i powiecie kieleckim tworzyli działacze z wyższym wykształceniem. W pierwszych latach istnienia SN, jej liderami byli działacze zlikwidowanego w 1928 r. Związku Ludowo-Narodowego (głównej partii endeckiej w Polsce w latach 1919-28). Informacje o działaczach wchodzących w skład Zarządu Okręgu pochodzą dopiero z grudnia 1930 r. Skład ten przedstawia poniższa tabela:
Tabela 1. Skład Zarządu Okręgowego SN w Kielcach w 1930 r.
| Imię i nazwisko | Funkcja |
| Michał Milewski | prezes, emerytowany generał |
| dr Konrad Kosieradzki | wiceprezes, lekarz |
| Ludwik Pasławski | sekretarz, emerytowany pułkownik WP |
| Wincenty Jopowicz | Skarbnik |
| Mieczysław Noyszewski | członek zarządu |
| dr Wincenty Zasucha | członek zarządu, lekarz |
| Leon Gołąb | członek zarządu, kapitan rezerwy WP |
Źródło: Archiwum Państwowe w Kielcach (dalej APK), Urząd Wojewódzki Kielecki I (dalej UWKI), sygn. 20494, k. 549–550
Liderzy SN w Kielcach wywodzili się z warstwy inteligenckiej. W pracach tego zarządu brało udział trzech żołnierzy w stanie spoczynku. Oficerowie, którzy po 1926 r. nie byli zwolennikami marszałka Piłsudskiego i jego polityki, a dodatkowo sympatyzowali z innymi ugrupowaniami opozycyjnymi, byli zwalniani z wojska. Dostawali jednak emeryturę od państwa jako żołnierze w stanie spoczynku. Otrzymując comiesięczną wypłatę, mogli poświęcić się pracy partyjnej. Leon Gołąb był instruktorem Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” i w trakcie kampanii wyborczej do Sejmu w 1930 r. czynnie wspierał ks. Adama Błaszczyka. W 1933 r. doszło do pewnych zmian w zarządzie, prezesem ZO był Stanisław Józefowski, jego zastępcą Karol Zalewski, sekretarzem były poseł Henryk Przybylski, skarbnikiem Wincenty Jopowicz. Liczba członków SN na początku lat 30-tych wynosiła około 1200-1500 osób. Poważniejsze zmiany w składzie zarządu nastąpiły w 1937 r., co było związane z przejęciem przywództwa przez „młodych” w „centralnych” władzach partii, jak również w okręgu kieleckim. Jedynie Przybylski zachował miejsce i pozycję w ZO. Pozostali członkowie musieli wycofać się z prac w stronnictwie albo pozostali członkami ugrupowania jako „zwykli” działacze:
Tabela 2. Skład Zarządu Okręgu SN w Kielcach w 1937 r.
| Imię i nazwisko | Funkcja |
| Stanisław Jankowski | prezes, adwokat, 37 lat |
| Stefan Nowak | wiceprezes, emerytowany oficer WP, 52 lata |
| Henryk Przybylski | sekretarz, dziennikarz, były poseł 39 lat |
| Adam Pochapiński | skarbnik, urzędnik, 64 lata |
| Bogdan Białkowski | członek zarządu, aplikant adwokacki, 27 lat |
| Eugeniusz Plebańczyk | członek zarządu, adwokat, 41 lat |
Źródło: APK, UKWI, sygn. 20635, k. 110; ibidem, sygn. 20643, k. 4.
Okręg kielecki w 1937 r. liczył 76 kół, zrzeszających 2570 członków. Należy zwrócić uwagę, że kilku członków zarządu miało prawnicze wykształcenie. Narodowcy często wchodzili w konflikt z ówczesnym prawem, m.in. organizując pochody, na które nie otrzymywali pozwolenia od starosty, dlatego osoby posiadające wykształcenie prawnicze zajmowały ważne miejsce w hierarchii SN. Konieczność znajomości prawa w celu obrony członków SN nie była jedyną przesłanką, wedle której adwokaci wchodzili w skład ZO. Byli to także ludzie niezależni finansowo itp. od czynników zewnętrznych (np. niezależni od władzy).
Członkowie Stronnictwa Narodowego na defiladzie ulicami Kielc z okazji wizyty w mieście prezydenta RP Ignacego Mościckiego (fot. przewodnik-swietokrzyski.eu)
Struktury SN było najlepiej rozwinięte w Kielcach, w pow. kieleckim oraz włoszczowskim (po 1937 r.). Do grona najwybitniejszych działaczy w pow. kieleckim należy zaliczyć Stanisława Józefowskiego, Cypriana Gierałtowskiego, ks. Adama Błaszczyka czy Izabele Węgierkiewiczową. Po 1935 r. dużą rolę w powiatowej strukturze SN odgrywali Roman Cieślikiewicz, Bogdan Białkowski czy Kazimierz Zaród.
W powiatach przynależnych do okręgu kieleckiego struktura SN znacznie się powiększyła od 1936 r. Dla przykładu struktura SN w pow. włoszczowskim była tylko 2 razy mniejsza od struktury w pow. kieleckim, ale najsilniejsza, biorąc pod uwagę pozostałe powiaty. Na tym terenie akcję na rzecz SN prowadziły 672 osoby, skupione w 21 kołach. Przewodniczącym był Mieczysław Wróblewski.
Dużą role w tworzeniu struktur SN odegrali księża katoliccy. Dla przykładu w pow. sandomierskim prezesem organizacji powiatowej został ks. Andrzej Wyrzykowski. W Jędrzejowie budowę SN wspierali księża Feliks Chołociński i Stanisław Marchewka.
Narodowcy współpracowali z mieszczaństwem i mieszkańcami wsi w rozwoju spółdzielczości m. in. wpierając finansowo przedsiębiorców w ramach kredytu bezprocentowego, czy organizując dla nich kursy z zakresu gospodarki. Członkowie SN byli także widoczni w aktywizacji społeczności lokalnej. Dbali o wychowanie sportowe młodzieży działając w Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół”, kształcili młodzież przy współpracy z Polską Macierzą Szkolną. Żony działaczy SN wpierały samotne matki oraz walczyły z alkoholizmem.
W odrodzonym państwie polskim kieleccy narodowcy walnie przyczynili się do budowania zrębów demokracji w naszym regionie, wraz z wszystkimi jej zaletami i wadami.
Łukasz Ospara
Źródła:
- Kondrat A., Stronnictwo Narodowe w powiecie sandomierskim w latach 1928–1934, [w:] „Zeszyty Sandomierskie. Biuletyn Towarzystwa Naukowego Sandomierskiego”, R XI, nr 19, Sandomierz 2004.
- Ospara Ł., Struktury Organizacyjne Stronnictwa Narodowego w okręgu radomskim w latach 1928-1939, [w:] „Perspektywy kultury”, 4(35), Rzeszów 2021.
- Ospara Ł., Udział duchowieństwa rzymskokatolickiego diecezji kieleckiej w kampanii wyborczej Stronnictwa Narodowego w wyborach 1930 roku, [w:] „UR Journal of Huanities and Social Sciences”, nr 1(14)/2020, Kraków 2020.
- Słabińska E., Inteligencja na prowincji kieleckiej w latach 1918–1939, Kielce 2004.
- Wapiński R., Narodowa Demokracja 1893–1939. Ze studiów nad dziejami myśli nacjonalistycznej, Wrocław 1980.
- Paweł Wojtyś, O letnio – jesiennym czasie pamiętnym roku 1939 rozważania – oparte mocno o kielecki pomnik na Wzgórzu Kadzielnia oraz o ciekockie pola i Gór Świętokrzyskich knieje – w 80. Rocznicę Wybuchu II wojny światowej i setną rocznicę odzyskania niepodległości, www.przewodnik-swietokrzyski.eu
- Wyszczelski L., Kontrowersje wokół polskiej polityki wojskowej 1926–1939, [w:] Piłsudski i sanacja, cz. 1 – prawda i mity. Konferencja historyczna, Warszawa 12 maja AD 2018. Materiały z konferencji 12.05.2018 wraz z aneksami, pod red. R. Mossakowskiego, Warszawa 2021.