XIX wiek, a szczególnie połowa tego stulecia to czas wzrostu zainteresowania heraldyką miejską. Wówczas to „ze względów praktycznych, podyktowanych kwestiami prawno – ustrojowymi miast polskich” car Mikołaj I powziął decyzję przywrócenia godeł miejskich nie istniejących od czasów Księstwa Warszawskiego. Komisja, która w związku z tym powstała składała się z kierującego nią Kazimierza Stronczyńskiego i głównego rysownika i wykonawcy herbów – Teodora Chrząńskiego. Ustaliła ona i wykonała opisy 455 herbów miast Królestwa Polskiego, tzw. Album Heroldii. Herby nie zostały niestety zatwierdzone przez władze rosyjskie. Sprawą można było się zająć dopiero w roku 1867, gdy Komisja Rządząca Spraw Wewnętrznych „zbierając materiał porównawczy w formie opisów heraldycznych, przywilejów herbowych królewskich oraz pieczęci miejskich” co w efekcie pozwoliło na ustalenie rysunków 93 herbów miejskich Królestwa Polskiego. W okresie zaborów herb był zabroniony i zastępowany do 1914 r. herbem guberni kieleckiej. Powrócił po wyjściu Rosjan z miasta już w 1914 r.
Pamiętnik Sandomierski wydany w roku 1829 będący zbiorem historycznych materiałów z dziejów Polski i literatury polskiej doczekał się najstarszego zapisu poświęconemu godłu miejskiemu Kielc. Znalazły się tam wizerunek pieczęci tegoż miasta oraz jej opis i krótka notatka z genezą herbu związana.
Wspomniany opis i notka brzmią następująco:
„Korona złota w polu czerwonem, pod tą głoski C.K. Napis otaczający herb Munus P.M.J.D. Friderici Cardinalis D.G.E. Będzie to iedna z Koron kapituły krakowskiey, tak iak dobra te składały trzecią część dóbr biskupów krakowskich. Nadany miastu ten herb w końcu XV wieku przez królewicza Fryderyka Kardynała Biskupa krakowskiego”.
Pamiętnik Sandomierski 1829 r. (Źr. foto – Herb Kielc | Muzeum Historii Kielc)
Inne pozycje, w których możemy znaleźć informacje na temat kieleckiego herbu to między innymi Pamiętnik Kielecki z 1871 r., Pamiętnik Kielecki wydany pod redakcją ks. Władysława Siarkowskiego w 1874 r., Starożytna Polska M. Balińskiego i T. Lipińskiego, Opis miasta Kielc Bronisława Obuchowicza. Lata trzydzieste, ale i okres po II wojnie światowej przynoszą kolejne wydania przewodnika po Kielcach i Górach Świętokrzyskich Sylwestra Kowalczewskiego gdzie autor nawiązuje do kwestii herbu.
Dociekając genezy herbu kapituły i biskupstwa krakowskiego łączy się tę kwestię z pochodzeniem herbu dla miasta Kielce, które w latach 1142-1789 było własnością biskupów krakowskich.
Najbardziej znanym przedstawieniem herbu Trzy Korony jest przechowywany w obrębie skarbca katedralnego na Wawelu srebrny, oryginalny tłok. To nim kapituła posługiwała się przez setki lat, a konkretnie w okresie 1403 – 1759. Przedstawienie podobne do tego z pieczęci krakowskiej kapituły możemy odnaleźć w Kielcach. Znajduje się ono na frontonie tamtejszego obecnie dawnego pałacu biskupów krakowskich, fundacji biskupa Jakuba Zadzika, z postaciami świętych (św. Stanisława (strona prawa heraldyczna), który trzyma pastorał i św. Wacława (lewa strona heraldyczna), który trzyma chorągiew) „za tarczą z herbem Trzy Korony”.
Pałac Biskupi – herb kapituły krakowskiej (Trzy Korony) (Źr. foto – Kielce – Pałac Biskupów Krakowskich | Portal Informacji Kulturalnej Województwa Świętokrzyskiego)
Daty nadania Kielcom herbu nie można zbyt dokładnie określić. Miasto posiada jednak zabytek mający podstawowe znaczenie do zanalizowania genezy i symboliki kieleckiego herbu. To mosiężny tłok pieczęci samorządowej, który wykonano na przełomie XVII i XVIII wieku. Poprzednikiem jego był prawdopodobnie tłok pieczętny z XVI wieku. Przedstawił go w swej pracy Pieczęcie miast dawnej Polski W. Wittyg. Pieczęć ta też nie była oryginałem ofiarowanym Kielcom przez kardynała, można też przypuszczać, że „mógł istnieć stary stempel gotycki z liternictwem i symboliką odpowiadającym czasom, w których pieczęć została miastu nadana”.
Choć Kielce posiadają „kilkadziesiąt ikonograficznych wyobrażeń herbu miasta (korona i litery CK) to „historycznie i ikonograficznie uzasadnione są tylko dwa wyobrażenia herbu”. Pierwsze znane z zachowanych pieczęci z lat: 1566 i 1725 oraz drugie powstałe w 1789 roku.
Herb Kielc na pieczęci z 1566 r. (Źr. foto – Herb Kielc | Muzeum Historii Kielc)
Rok 1789 przyniósł bowiem zmianę. Była nią sekularyzacja Kielc. Wtedy też Kielce stały się miastem królewskim i przeszły na własność Skarbu Państwa. W związku z tym powstała właśnie nowa pieczęć Kielc, wykorzystująca „dar” kardynała Fryderyka Jagiellończyka. Ta zmiana pieczęci dla wizerunku herbu miasta była ważna, była decydująca ponieważ to wówczas litery CK i korona stały się jedynym herbem Kielc. Od tego czasu tylko te elementy godła występują na wszystkich pieczęciach.
Litery „C.K.” pod koroną w herbie miasta tłumaczyć można na dwa sposoby: „Civitas Kielce” czyli „miasto Kielce” lub „Civitas Kielcensis”, czyli „społeczność Kielc”. Za pierwszą formą optuje znawca polskiej sfragistyki, profesor Marian Gumowski.
Od końca XVIII wieku do chwili obecnej funkcjonują zatem tylko te dwa wizerunki ikonograficzne herbu Kielc jednak przedstawienie korony z pierścieniem u dołu jest tym, które „pojawia się częściej”. Dziesiątki istniejących wyobrażeń ikonograficznych Jerzy Michta w jednej ze swoich publikacji nazywa „wariacjami na temat tego herbu”. Chodzi tu o ilustracje, które zamieścili autorzy piszący o herbie bądź wszyscy Ci zajmujący się projektowaniem , wykonywaniem medali, pieczęci itd.
Co ważne: te dwa wspomniane wyżej wzory herbu Kielc wskazują, że „mamy do czynienia z królewską koroną, a nie koroną krakowskiej kapituły katedralnej z jej pieczęci, powstałej na przełomie XIV i XV wieku i herbu Trzy Korony, czyli tak zwaną koroną Arona, biskupa krakowskiego pochodzącego z Kolonii.
Lata dwudziestolecia międzywojennego przyniosły próby wzbogacenia godła Kielc symboliką legionową i regionalną (odznaka I Brygady i jeleń świętokrzyski). Zajęła się „Komisja dla ustalenia herbu” w Radzie Artystyczno-Konserwatorskiej m. Kielc.
Herb Kielc obowiązujący do 2019 r. (Źr. foto – Herb Kielc)
W roku 1937 prof. Władysław Konopczyński na zlecenie Rady Miejskiej w Kielcach wykonał ekspertyzę, która ustaliła i wskazała historyczny wzór herbu miejskiego. Minister Spraw Wewnętrznych zatwierdził herb Kielc przedstawiający na tarczy renesansowej koronę złotą w polu czerwonym, pod tą głoski złote C.K. Zmiany przyniosła uchwała Rady Miasta Kielce nr VII/76/2019 z dnia 21 lutego 2019 r. w sprawie ustanowienia symboli Miasta Kielce oraz insygniów Miasta Kielce i Przewodniczącego Rady Miasta Kielce.
Andrzej Korban
Źródła:
Główka Jan, Herb miasta Kielc – geneza i historia: (stan badań), w: Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 18, 1995
Michta Jerzy, Geneza herbu krakowskiej kapituły katedralnej, a herb miasta Kielce, w: Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 23, 2007
Michta Jerzy, Herb miasta Kielca a herb Krakowskiej Kapituły Katedralnej, Kielce 2017