“Rewolucja na granicie” – pierwszy ukraiński majdan.
2 października 1990 r. o godzinie 10.00 ok. 40 członków Bractwa Studenckiego miasta Lwowa i Ukraińskiego Związku Studentów rozłożyło na granitowych płytach na placu Rewolucji Październikowej (obecnie plac Niepodległości w Kijowie) materace i śpiwory oraz ogłosiło rozpoczęcie głodówki. Do historii protesty te weszły pod nazwą „rewolucji na granicie”.
Przez ponad dwa tygodnie w stolicy Ukrainy odbyły się masowe protesty studentów przeciwko ostatniemu rządowi komunistycznemu Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (USRR). Protesty te przybrały postać masowej głodówki studentów i strajku większości uczelni stołecznych oraz miast obwodowych, do których dołączyły szkoły zawodowe, licea ogólnokształcące.
W trakcie akcji protestacyjnej studenci założyli miasteczko namiotowe na placu Rewolucji Październikowej, blokowali ruch drogowy, Radę Najwyższą, główne gmachy uczelni wyższych, przede wszystkim Kijowskiego Uniwersytetu im. Tarasa Szewczenki, domagając się rozwiązania parlamentu USRR oraz przeprowadzenia ponownych wyborów na zasadzie wielopartyjności; uchwalenia ustawy o nacjonalizacji majątku partii komunistycznej oraz Komsomołu (komunistycznego związku młodzieży sowieckiej); niedopuszczenia do podpisania nowej umowy o Związku Radzieckim; odbywania służby wojskowej tylko na terytorium Ukrainy oraz dymisji znienawidzonego przewodniczącego Rady Ministrów Witalija Masoła.
Ukraińskie miasteczko namiotowe w środku sowieckiego Kijowa fot. (Detector media)
Jak do tego doszło?
Sprzyjająca sytuacja dla utworzenia niezależnych organizacji społeczno-politycznych w tym młodzieżowych i organizacji przez nie akcji protestacyjnych wytworzyła się dzięki polityce pieriestrojki (ros. przebudowy) zapoczątkowanych przez sekretarza generalnego Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KC KPZR) Michaiła Gorbaczowa i jego ekipę w kwietniu 1985 r. Do połowy 1987 r. procesy pieriestrojki prawie nie dotknęły Ukraińskiej SRR. Czynnikiem je hamującym konserwatywna nomenklatura partyjna Komunistycznej Partii Ukrainy (KPU), na której czele stał pierwszy sekretarz KPU Włodzimierz Szczerbicki (maj 1972– wrzesień 1989 r.), prowadzący politykę konsekwentnej intensywnej rusyfikacji USRR.
Rozkwit niezależnych organizacji rozpoczął się na Ukrainie w końcu lat 80. We wrześniu 1989 r. w Kijowie została założona największa organizacja nieformalna – Ludowy Ruch Ukrainy na rzecz przebudowy (LRU). LRU połączył w sobie dość szerokie spektrum orientacji społeczno-politycznych – od komunistów-reformatorów do dysydentów i zadeklarował działalność na rzecz odnowienia i demokratyzacji społeczeństwa socjalistycznego. Po II zjeździe (25–26 października 1990 r.) LRU stał się największą antykomunistyczną organizacją opozycyjną. Ruch sprecyzował zasadniczy cel programowy – niepodległość Ukrainy. Reformy Gorbaczowa podważyły również pozycję Komsomołu, co spowodowało masowe występowanie młodzieży z tej organizacji. W tym okresie powstało szereg młodzieżowych organizacji nieformalnych. Szczególnie wysoką aktywnością społeczno-polityczną wyróżniali się studenci.
19 października 1987 r. w klubie Leśno-Technicznego Instytutu Lwowskiego młodzież zajmująca się od wiosny 1987 r. odnowieniem zabytków cmentarza Łyczakowskiego założyła „Stowarzyszenie Lwa”, które skupiło się na kwestiach kultury, historii, ekologii. 25 maja 1989 r. studenci lwowskich wyższych uczelni założyli Bractwo Studenckie miasta Lwowa. Ośrodki Bractwa zakładano w poszczególnych uczelniach Lwowa. Jesienią 1989 r. struktury Bractwa Studenckiego powstały w uczelniach Czerniowców, Iwano-Frankowska, Tarnopola, i Łucka. Bractwo Studenckie wywierało istotny wpływ na studentów zachodniej części Ukrainy. Do najważniejszych celów programowych należały: deideologizacja procesu nauczania; odrodzenie tradycji narodowego szkolnictwa wyższego; podniesienie narodowej i obywatelskiej świadomości studentów. Do swoich zadań Bractwo zaliczyło: ochronę praw studentów przed ich pogwałceniem przez administracje uczelni; rozwój myślenia demokratycznego; pielęgnację tradycji narodowych; ochronę zabytków historycznych.
Z kolei z inicjatywy środowisk studentów kijowskich 8–10 grudnia 1989 r. w Kijowie odbył się zjazd założycielski Ukraińskiego Związku Studentów (UZS). Ośrodki UZS funkcjonowały wówczas już w ponad dziesięciu miastach USRR. UZS określił się jako „niezalena społeczna organizacja studencka, która prowadzi aktywną działalność skierowaną na ochronę praw oraz interesów studentów, rozwój autonomii nauki i kultury, wychowanie narodowej inteligencji ukraińskiej, demokratyzację społeczeństwa oraz konstytuowanie suwerenności Ukrainy”
4 marca 1990 r. odbyły się wybory do Rady Najwyższej USRR. Wybory te odbyły się w warunkach „względnego” monopolu KPU-KPZR, gdyż de facto działało wiele organizacji narodowo-demokratycznych, jednak de jure funkcjonował system jednopartyjny. W celu udziału w wyborach do Rady Najwyższej USRR liderzy ukraińskich ugrupowań narodowych 18 listopada 1989 r. utworzyli Blok Demokratyczny, do którego weszły 43 organizacje. W wyniku wyborów do Rady Najwyższej Demokratyczny Blok uzyskał 111 mandatów i podjął decyzje o przejęciu do „konstruktywnej opozycji” wobec większości komunistycznej, powołując 6 czerwca 1990 r. opozycyjni parlamentarni grupę deputowanych „Rada Ludowa” (zrzeszyła 125 deputowanych). Przeciwwagę dla „Rady Ludowej” stanowiła komunistyczna większość parlamentarna „grupa 239” (tylu deputowanych weszło w jej skład). Brak możliwości przełamania dominacji komunistów, którzy bronili status quo w relacjach z Moskwą doprowadził w końcu do erupcji społecznego niezadowolenia.
Marsz w Zaporożu z okazji 500-lecie Kozaków Zaporoskich – 5 sierpnia 1990 (fot. Wikipedia)
Idea organizacji akcji nieposłuszeństwa obywatelskiego została ogłoszona podczas obchodów 500 rocznicy kozactwa ukraińskiego, które odbyły się 1–5 sierpnia 1990 r. na Zaporożu. Młodzież zaplanowała szereg przedsięwzięć: głodówkę, mityngi, demonstracje, strajki. Idee tą zrealizowano w historycznym październiku 1990 r.
Rewolucja na granicie (2-17 października 1990)
Studenci na początku głodówki określili miasteczko namiotowe założone na placu Rewolucji Październikowej jako „terytorium wolne od komunizmu”. Organizacje młodzieżowe przedstawiły pięć postulatów, których spełnienia domagały się podczas akcji protestacyjnej od władz komunistycznych. UZS domagał się:
1) przedterminowego rozwiązania Rady Najwyższej USRR i rozpisania nowych, całkowicie demokratycznych wyborów parlamentarnych nie później niż jesienią 1991 r. (studenci uważali, iż skład Rady Najwyższej wybranej w 1990 r. nie odzwierciedlał woli ludu ukraińskiego); 2) uchwalenia ustawy o nacjonalizacji mienia KPU oraz Komsomołu; 3) uniemożliwienia podpisania nowej umowy o Związku Sowieckim. Członkowie Bractwa Lwowskiego dodali jeszcze dwa, kolejne postulaty: 4) odbywanie powszechnej służby wojskowej na terytorium Ukrainy; 5) dymisja prezesa Rady Ministrów USRR Witalija Masoła.
Postulaty protestujących studentów (fot. Wikipedia)
Liczba głodujących studentów rosła, 3 października 1990 r. w głodówce brało udział 137 osób z Kijowa, Lwowa, Dniepropietrowska, Iwano-Frankowska oraz innych miast, 4 października głodowało już 151 osób, 9 października – 180 osób, 16 października liczba głodujących stanowiła 298 osób. Uczestniczący w akcji na głowach przywiązali białe wstążki z napisem „głoduję”, natomiast studenci odpowiedzialni za logistykę i ochronę mieli na głowach czarne wstążki. Według danych Ministerstwa ds. Wyższej i Średniej Specjalnej Oświaty USRR w skali całej republiki w protestach wzięło udział prawie 100 tys. studentów (w tym okresie liczba studentów w USRR wynosiła 510 tys.).
Protestujący studenci rywalizowali ze sobą w kreowaniu haseł i przysłów dotyczących KPZR, KPU, rzeczywistości komunistycznej: np. „Sierp i młot na złom”, „Głodujemy dzień i noc, doprowadził nas do tego Illicz (Lenin)”, „Czarnobyl – świetlana przyszłość dla całej ludzkości. Organizowali happeningową zbiórkę pieniędzy na „rewolucje światową”, a także na bilet do Moskwy dla Leonida Krawczuka, ówczesnego przewodniczącego Rady Najwyższej USRR. Jeden ze studentów wyrażając metaforycznie istotę nowej umowy o Związku Radzieckim zakuł się w żelazne kajdany. Protestujący rwali i palili legitymacje komsomolskie, dzienniki „Prawda”, „Prawda Ukrainy”, „Radziecka Ukraina”. Głodujących studentów wspierali wykonawcy poezji śpiewanej: m. in. Maria Burmaka, Eduard Dracz, Oleg Pokalczuk. W sytuacji eskalacji napięcia między władzami a studentami 10 października 1990 r. nieliczna grupa deputowanych z „Rady Ludowej” ogłosiła głodówkę w celu poparcia żądań studentów
10 października 1990 r. studenci zorganizowali manifestację, w której wzięło udział ok. 10 tys. osób. Podczas tej manifestacji studenci zablokowali ruch drogowy na placu Chreszczatyk, okupowali siedzibę państwowej telewizji i radia USRR. Protestujący w 10 minutowej audycji radiowej przedstawili swoje postulaty. Blokada głównych ulic Kijowa miała miejsce w trakcie całej akcji protestacyjnej. Idąc centralnymi ulicami studenci skandowali hasła: „Precz z Masołem i Krawczukiem!”, „Dymisja!”, „Komunistów pod sąd!”. Z kolei podczas mityngu 12 października 1990 r. studenci przyjęli dwie rezolucje. W pierwszej wezwali do wywarcia „demokratycznej presji” na Radę Najwyższą poprzez manifestacje i strajki. W tej rezolucji podkreślili, że „realizacja postulatów oznaczałaby orzeczenie wyroku śmierci dla systemu totalitarnego”, w związku z tym parlament z komunistyczną większością nie podda się dobrowolnie takiemu werdyktowi. W drugiej rezolucji domagali od rządzących zaprzestania dezinformowania obywateli na temat akcji studenckiej i udostepnienia liderom protestu czasu antenowego na żywo w telewizji republikańskiej. W przypadku niewykonania przez władzę rezolucji, studenci zapowiedzieli podjęcie bardziej aktywnych działań. 14 października 1990 r. strajk rozpoczęli studenci większości uczelni Kijowa. Przełomowym dniem akcji był 15 października 1990 r., gdy w protestach wzięło udział ok. 100 tys. osób (studenci uczelni, uczniowie techników, szkół zawodowych i ogólnokształcących). Tego dnia protestujący zablokowali siedzibę parlamentu, główne gmachy uczelni kijowskich. Dla ochrony budynku parlamentu przed protestującą młodzieżą ściągnięto milicję i wojsko.
Pod presją „tłumu młodzieży” prezydium Rady Najwyższej USRR udostępniło mównicę parlamentu liderowi studenckiej akcji protestacyjnej Ołesowi Donijowi. Podczas swego wystąpienia na posiedzeniu parlamentarnym Donij zażądał od przewodniczącego Rady Najwyższej obiektywnej transmisji protestów studenckich z placu Rewolucji Październikowej, umożliwienia studentom zwrócenia się do społeczeństwa, przedstawienia swojego stanowiska za pośrednictwem telewizji.
“Związek Sowiecki – więzienie narodów” transparent na proteście studenckim w Kijowie – październik 1990 r. (fot. galinfo.com.ua)
W efekcie protestów władze zezwoliły na jedną godzinną audycję w telewizji państwowej z udziałem liderów akcji protestacyjnej. W jej trackie liderzy studentów uargumentowali swoje postulaty wobec władz i wezwali do strajku generalnego. 16 października 1990 r., Rada Najwyższa USRR postanowiła odnieść się do żądań studentów, w tym celu została powołana komisja uzgodnieniowa. W skład komisji weszło 5 deputowanych reprezentujących komunistyczną większość, a także 5 deputowanych – przedstawicieli parlamentarnej opozycji antykomunistycznej oraz 5 liderów protestów studenckich. 17 października 1990 r. zmuszono do ustąpienia Witalija Masoła. Jednak po rozładowaniu napięcia społecznego cztery z pięciu postulatów studentów nie zostały spełnione.
Główne zwycięstwo studentów leżało w płaszczyźnie psychologicznej – ukraińska młodzież stała się prawdziwym podmiotem procesu społeczno-politycznego, mającego swoje zwieńczenie w odzyskaniu przez Ukrainę niepodległości w 10 miesięcy po rozpoczęciu “rewolucji na granicie”. Wzorce wypracowane w 1990 r. powtarzane były w jeszcze większej skali w trakcie „pomarańczowej rewolucji” w 2004 r. oraz Euromajdanie – „rewolucji godności” w latach 2013–2014, w których młodzież była jednym z głównych sił przemiany. Masowy opór przeciwko zdominowaniu Ukrainy przez Moskwę oraz marzenie o zwróceniu państwa w kierunku zachodnich demokracji będące niegdyś spontanicznymi i krótkimi zrywami stały się na trwałe elementem rodzącej się na naszych oczach nowoczesnej tożsamości Ukrainy.
opr. Bruno Wojtasik
Źródło:
Liana Hurska-Kowalczyk, Studencka “rewolucja na granicie” w kontekście przemian społeczno-politycznych w Ukraińskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej, w: “Środkowoeuropejskie Studia Polityczne” 4/2014 (s. 197-212).