W listopadzie 1708 r. Baturyn – nazwana na cześć Stefana Batorego stolica kozaków zaporoskich została spalona przez wojska cara Piotra I. Rzeź jego mieszkańców: mężczyzn, kobiet i dzieci była tak wielka, że w kolejnych dniach “do samego miasta nie można było się zbliżyć z powodu smrodu i trupów”. Jak do tego doszło?
Wielu wykształconych ludzi Zachodu przyjmuje za dobrą monetę, że imperator Piotr I, car Rosji w latach (1682-1725) był oświeconym władcą oraz wielkim promotorem kultury i sztuki. Ci sami ludzie bardzo często nie zdają sobie zupełnie sprawy z tego jakich zbrodni i okrucieństw musiał dopuścić się ten krwawy tyran aby zasłużyć wśród Rosjan na przydomek “wielki”.
Począwszy od Gottfrieda Leibnitza (1646-1716), który porzucił swoje wczesne sympatie do Rzeczpospolitej Obojga Narodów i w momencie gdy władca Rosji mianował go tajnym radcą prawnym (i przyznał mu 1000 talarów renty) zaczął głosić, że sam Bóg wyznaczył Piotrowi I szczególną, wręcz mesjanistyczną rolę w rozstrzygającym okresie dziejów chrześcijaństwa. W oczach wielkiego niemieckiego filozofa tyran z Rosji miałby przyczynić się pojednania Kościoła Wschodniego i Zachodniego, a nawet zwołania ekumenicznego soboru powszechnego. Leibnitz pisał w liście do cara: “Będę poczytywał sobie za największy zaszczyt, przyjemność i chlubę, jeśli będę mógł służyć Waszej Cesarskiej Mości w tej jakże godnej pochwały i miłej Bogu sprawie, ponieważ nie należę do tych, co są przywiązani do swojej ojczyzny bądź jakiegoś narodu, a mam na względzie korzyści całego rodzaju ludzkiego.” Podobne przejawy skrajnie oderwanego od rzeczywistości myślenia życzeniowego promowane są wśród wielu światowych liderów i intelektualistów po dzień dzisiejszy.
Chwalenie dziedzictwa Piotra I i ukazywanie go jako wzoru do naśladowania dla “prozachodnich” Rosjan budzi jednak odrazę i przerażenie zarówno w Polsce jak i na Ukrainie. Szczególnie w obliczu wojny 2014-2023 warto przypomnieć sobie jak wyglądało “dziedzictwo” Piotra Romanowa na przykładzie zagłady Baturyna – dawnej stolicy kozaków zaporoskich.
Miasto Batorego
Według tradycji miasto Baturyn zostało założone nad rzeką Sejm w roku 1576 przez króla Polski Stefana Batorego. W XIX-wiecznym Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego, gdzie zamieszczono informacje dotyczące ziem i miejscowości wchodzących w przeszłości w skład państwa polskiego zapisano: “Stefan Batory, król polski, przeznaczył na rezydencyę hetmana i posiedzenia trybunału Baturyn (Batoryn) miasto, które sam założył”.
Jednak według najnowszych badań początek Baturyna datuje się na pierwszą połowę XVII wieku. Wtedy to strategicznie położony w ziemi czernichowskiej Baturyn stał się niezwykle ważną twierdzą w systemie nadgranicznych umocnień Rzeczypospolitej, które miały za zadanie powstrzymywać ewentualne wtargnięcia armii moskiewskiej. Znajdujące się na kresach państwa ziemie stawały się własnością wielkich rodów magnackich, m.in. Piaseczyńskich, Ossolińskich, Paców czy Kisielów. Na obejmowane przez nich dobra z Ukrainy położonej na prawym brzegu Dniepru (tzw. Prawobrzeża) zaczęli napływać koloniści, a wraz z nimi kupcy zamierzający nawiązać kontakty handlowe z Rosją. Jednym z zasiedlających tereny nad Sejmem był Aleksander Piaseczyński (Piasoczyński), kasztelan kamieniecki, następnie kijowski (od 1634 r.), dowódca wojsk, poseł na sejm i dyplomata, który po 1620 r. otrzymał pierwsze nadania na Czernihowszczyźnie i „miał zapewne udział przy zakładaniu Baturyna”. Miasto i fortecę za królewskim przyzwoleniem miał założyć w 1625 r. służący u Piaseczyńskiego zasadźca Matwiej Stachurski.
Warto zauważyć, iż Baturyn nie był jedynym miejscem, w którym w przeszłości swoją siedzibę mieli hetmani zaporoscy. W XVII-XVIII w. stolice hetmańskie znajdowały się również w Subotowie, Czehryniu, Głuchowie i Kozelcu, jednakże to właśnie Baturynowi przypadło odegrać najistotniejszą rolę w dziejach Ukrainy doby nowożytnej.
W marcu 1669 r. rada starszyzny kozackiej zebrana w Głuchowie, wspólnie z nowym hetmanem Lewobrzeża Demianem Mnohohrisznym postanowiła obrać Baturyn na nową stolicę hetmańską. Najsłynniejszym hetmanem zasiadającym w Baturynie był Iwan Mazepa (1639-1709), który podjął się dzieła przekształcenia Baturynu w prawdziwą stolicę, będącą nie tylko ośrodkiem politycznym i gospodarczym, lecz również istotnym centrum kulturalnym kozackiego państwa. Ponad dwudziestoletni okres hetmańskich rządów Iwana Mazepy charakteryzuje się dynamicznym rozwojem Baturynu, który na polu budownictwa, szczególnie kamiennego, konkurował z Kijowem i Czernihowem. Hetman nie szczędził grosza na podniesienie statusu stolicy.
*
Z racji swojej stołeczności Baturyn był tradycyjnym, chociaż nie jedynym, miejscem wydawania hetmańskich uniwersałów. Tam też, oprócz pałacu samego hetmana, mieściły się najważniejsze instytucje Hetmańszczyzny: Generalna Kancelaria Wojskowa i Generalny Sąd Wojskowy. W Baturynie mieszkali i pracowali również pisarze i kancelarzyści z kancelarii hetmańskiej. Na potrzeby urzędników zatrudnionych w Generalnej Kancelarii i Generalnym Sądzie miał zostać wzniesiony specjalny budynek – znacznych rozmiarów dom mieszkalny, zwany „Kureniem Wojskowym”, na ponad sto osób. Bogatsi kancelarzyści mieszkali w swoich domach zlokalizowanych na terenie miasta. W czasach sprawowania władzy hetmańskiej przez Iwana Mazepę, a także Daniła Apostoła, personel Generalnej Kancelarii liczył kilkadziesiąt osób, m.in. jednego rejenta, dwóch starszych i 18 młodszych kancelarzystów, wspieranych przez absolwentów Akademii Kijowskiej. Oprócz tego specjalistyczne przygotowanie do służby w administracyjnych i sądowych organach można było uzyskać w „Kancelaryjnym Kurieniu”, powołanym przy Generalnej Kancelarii w Baturynie (później w Głuchowie), do którego przyjmowano przeważnie absolwentów Akademii Kijowskiej. Nauczano tam przede wszystkim prawa, etykiety dworskiej, jazdy konnej oraz muzyki. Wszystko po to, by absolwenci, uzyskujący stanowiska protokolantów, kopistów, tłumaczy, kancelarzystów wojskowych (młodszych i starszych), rejentów (kierowników kancelarii), bez przeszkód mogli pracować we wszystkich instytucjach Hetmańszczyzny. Podjęcie służby w najważniejszych urzędach wiązało się z możliwością awansu, gdyż Mazepa zatrudnionych tam urzędników delegował na posady sotników i inne wyższe stanowiska. Na przełomie XVII i XVIII w. w Baturynie jako pisarze pracowali m.in. Samuel Wełyczko – autor cennego Latopisu dokumentującego dzieje Ukrainy – i następca Mazepy, emigracyjny hetman Filip Orlik.
Najważniejszą budowlą baturyńską był położony poza miastem, na lewym brzegu Sejmu, w miejscowości Honczariwka, pałac hetmański, mający w swoim założeniu naśladować rezydencje polskich królów. Wcześniej, od ustanowienia w 1669 r. Baturynu stolicą, siedziba hetmańska – rezydencja z „kamienną skarbnicą i kancelarią” – mieściła się w cytadeli. Tam też zlokalizowane były domy starszyzny kozackiej i główny arsenał artylerii („generalna armata”), składy i magazyny żywnościowe oraz koszary serdiuków, kompanijców i strzelców. Najprawdopodobniej w drugiej połowie lat 90. XVII w. Mazepa przystąpił do wzmocnienia swojej sadyby, nakazując otoczyć ją rowami i umocnieniami bastionowymi. Jedne z pierwszych informacji o rezydencji znalazły się na kartach Latopisu Samuela Wełyczki pod rokiem 1700. O pałacu wspomina także francuski poseł Jean de Baluze, goszczący w Baturynie w 1704 r. Cudzoziemiec zauważył, iż była to monumentalna budowla, w której znajdowały się prywatne pokoje hetmana, sala paradna dla oficjalnych przyjęć, narad i wystawnych bankietów z udziałem starszyzny kozackiej, biblioteka z wyborną kolekcją książek, galeria wspaniałych portretów władców europejskich i tureckich. Tam także przechowywane było archiwum hetmańskie i kolekcja rzadkich rodzajów broni61. Wartość zbiorów wspomnianej biblioteki podkreślał, już po śmierci Mazepy, hetman Filip Orlik, zauważając, iż wśród zgromadzonych tam dzieł – z drogocennymi oprawami opatrzonymi herbem Mazepy – znajdowały się „najpiękniejsze kijowskie wydawnictwa, niemieckie i łacińskie inkunabuły, bogato ilustrowane starodawne rękopisy”. Cenna jest w tej mierze uwaga Orlika, który stwierdził: „Nie bez wahania uważam (…) wszystkie te książkowe bogactwa, jakich równych nie było na Ukrainie”.
Natomiast jak wyglądała rezydencja Mazepy, wiadomo ze szkicu jej ruin z roku 1744. Wykonał go goszczący wówczas w Baturynie niemiecki kolekcjoner dzieł malarskich przedstawiających różnorodne założenia architektoniczne – Fryderyk Wilhelm von Bergholz. Z rysunku można się dowiedzieć, że budowla posiadała trzy poziomy, piwnice oraz strych nakryty mansardowym dachem. Wysokość pałacu sięgała 20 m, zaś pozostałe wymiary budowli wynosiły 15 x 14,5 m (z dobudówkami 20 x 14,5 m). Dekoracja ścian zewnętrznych, utrzymana w nurcie baroku zachodnioeuropejskiego, przypominając najdokładniej wzorce baroku wileńskiego, ozdobiona była biegnącym dokoła budynku fryzem (z rozetami od frontu). W najbardziej reprezentacyjnej ścianie frontowej usytuowane było wejście zwieńczone tympanonem w formie pięcioboku, gdzie prawdopodobnie znajdował się herb Mazepy. Fasadę frontową flankowały kolumny lub półkolumny na wysokich podestach z kapitelami na każdym poziomie. Sposób wykonania budowli świadczy, iż najprawdopodobniej projektował go architekt znający budownictwo rezydencjonalne Rzeczypospolitej, a w szczególności Wielkiego Księstwa Litewskiego. Podłogi pałacu były wyłożone zielonymi i niebieskimi płytkami ceramicznymi. Bogato zdobione kafle pieców pałacowych, z widocznymi wpływami białoruskimi i litewskimi, wykonano w ówczesnych ukraińskich centrach produkcji najlepszych wyrobów ceramicznych – Kijowie, Czernihowie, a także w samym Baturynie. Najprawdopodobniej mistrzowie wyrabiający kafle na potrzeby rezydencji – być może ściągnięci przez Mazepę z Kijowa – byli również autorami rozet i płyt ceramicznych (z wyobrażeniem herbu hetmańskiego) zdobiących zewnętrzne ściany pałacu, a także dużego budynku wzniesionego w jego pobliżu, który najprawdopodobniej był to dom przeznaczony dla urzędników kancelaryjnych i sług pałacowych. Na terytorium rezydencji miała znajdować się również drewniana cerkiew służąca hetmanowi i ludziom z jego otoczenia. Hetman, dbając o rozbudowę świątyń, pragnął przekształcić Baturyn w ważne centrum religijne, odgrywające istotną rolę nie tylko na Lewobrzeżu, lecz także po drugiej stronie Dniepru, a nawet na terytorium Rosji.
*
Wojna
W roku 1708 w okresie trwania III wojny północnej Mazepa zawarł w Baturynie tajny sojusz z królem Szwecji Karolem XII i Stanisławem Leszczyńskim wymierzony przeciwko Rosji Piotra I.
24 października 1708 r. Mazepa opuścił swoją siedzibę i wyjechał na spotkanie z Karolem XII, pozostawiając na miejscu kilkutysięczny garnizon pod dowództwem Dmytra Czeczeła i Fryderyka von Königsecka. Tymczasem do Baturynu ruszyły wysłane przez cara wojska rosyjskie pod dowództwem Aleksandra Mienszykowa. Jednakże załoga zamknięta za silnymi umocnieniami twierdzy nie zamierzała otwierać bram przed Rosjanami. Mienszykow, wiedząc już o „zdradzie” Mazepy, po bezowocnych prośbach i żądaniach poddania Baturynu, postanowił wziąć go szturmem. Dmytro Czeczeł i Fryderyk von Königseck nie zamierzali kapitulować i stawili przeciwnikowi zacięty opór. Najprawdopodobniej dopiero zdrada jednego z baturyńskich Kozaków – nakaźnego pułkownika pułku pryłuckiego Iwana Nosa – umożliwiła carskim żołnierzom podstępne opanowanie fortecy. Dnia 2 listopada Baturyn został zdobyty i spalony. Kozaków i większość mieszkańców miasta wiernych Mazepie decyzją Mienszykowa wymordowano. Historyk Serhij Pawlenko szacuje, że armia Mienszykowa zamordowała od 6 do 7,5 tys. cywilów i od 5 do 6,5 tys. żołnierzy.
Służący w wojsku rosyjskim cudzoziemiec John Perry w swojej relacji zapisał, że Mienszykow „(…) powiesił gubernatora i na murach miejskich nabił na pal niektórych z obrońców, a generała Königsecka, brata znamienitego polskiego posła tegoż nazwiska, wydał na straszne męki, a później powiesił”. O spaleniu i wymordowaniu aż 6000 obrońców Baturynu wspominał również angielski poseł w Rosji Karol Whitworth. W jednym z doniesień do Londynu z 1710 r. pisał: „(…) miasto Baturyn było zdobyte i spalone, a ponad sześć tysięcy ludzi bez względu na wiek i płeć oddane mieczowi”. Dragoni Mienszykowa zniszczyli także zamiejską rezydencję hetmańską i klasztor Krupicki
Według jednego z przekazów: “wielu ludzi utonęło w Sejmie, uciekając przez słaby jeszcze lód; wielu też zginęło, ukrywając się we dworach, w lochach, w piwnicach, w jamach, gdzie się [od dymu] udusili, a w dworach spalili się, (…) wychodzących z ukrycia rozjuszone wojsko, a szczególnie szeregowi żołnierze, napiwszy się [wódki], kłuli i rąbali”.
Mykoła Markewicz (1804–1860) pisał: “Serdiuków [osobistą gwardię hetmańską.] częściowo wycięto, częściowo związano linami w jeden tłum. W ramach zemsty za wczoraj Mienszykow polecił katom wykonać na nich różne egzekucje; armia, wszędzie i zawsze gotowa do grabieży, została rozproszona po domach prostego ludu i nie oddzielając niewinnych od winnych, mordowała cywilów, nie oszczędzając ani kobiet, ani dzieci. Najczęstszą śmiercią było poćwiartowanie żywych, przewiezienie ich i powieszenie na palu, a potem wymyślono nowe rodzaje męki.”
Aleksandr Rigelman (1720–1789) opisał wydarzenia w następujący sposób: “Mieńszykow zdobył miasto, wszyscy ludzie oddani mieczowi, zarówno w twierdzy, jak i na przedmieściach, bez pozostałości, nie oszczędzając nawet niemowląt, nie tylko starych.”
Według francuskiego historyka Jean-Benoita Scherera (1741–1824): “Miasto zostało zdobyte i splądrowane. To, czego żołnierze nie mogli zabrać ze sobą, to ofiara ognia, który pochłonął nawet część miasta. Fortyfikacje zostały doszczętnie zniszczone, a mieszkańcy miasta zginęli poddawani najbrutalniejszym torturom: niektórych zawieszano na palach, innych wieszano lub ćwiartowano”.
Tragedia obrońców Baturynu wstrząsnęła całą Ukrainą. Iwan Mazepa i Karol XII nie podążyli stolicy z odsieczą, co zapewne wpłynęło na postawę mieszkańców pozostałych miast, miasteczek i wsi, którzy chcąc uchronić się przed rosyjskimi akcjami pacyfikacyjnymi, nie zdecydowali się jednoznacznie wystąpić przeciwko carowi. Hetman początkowo nie mógł uwierzyć w los, jaki spotkał tak drogie mu miasto. Zniszczenie Baturynu było poważnym ciosem zarówno dla samego Mazepy, jak i dla jego szwedzkiego protektora. Przepadła tamtejsza artyleria oraz ogromne zapasy żywności. Sam Mazepa na wieść o tym wydarzeniu miał stwierdzić: „Teraz przy naszym nieszczęsnym położeniu wszystkie sprawy pójdą inaczej i Ukraina, przestraszona Baturynem, będzie bała się razem z nami trzymać”. Sekretarz kancelarii króla szwedzkiego Joasias Cederhielm wspomina, iż zniszczenie Baturynu, a także to, że car zamierzał wybrać nowego hetmana, bardzo przygnębiły Mazepę. Utrata stolicy, mającej stanowić bazę polityczną dla wspólnych działań z Karolem XII, w połączeniu z nieustannie kolportowanymi przez Piotra I uniwersałami podkreślającymi „zdradę” hetmańską doprowadziły do pogłębienia izolacji Mazepy wśród mieszkańców Ukrainy. Wkrótce Piotr I urządził całkowicie kontrolowane przez siebie wybory nowego hetmana, którym został pułkownik starodubski Iwan Skoropadski
Nową stolicą Hetmańszczyzny, jeszcze w 1708 r., został położony w pobliżu granicy rosyjskiej Głuchów. Tam Piotr I wydawał manifesty dyskredytujące Mazepę. W Głuchowie przeprowadzono również wybory nowego hetmana oraz urządzono przedstawienie, podczas którego publicznie powieszono kukłę Mazepy, zdzierając z niej wcześniej symbolicznie wstęgę pierwszego rosyjskiego odznaczenia wojskowego – Orderu Świętego Andrzeja Pierwszego Apostoła, jakim car odznaczył byłego hetmana. W nowej stolicy – podobnie jak to miało miejsce w Moskwie – doszło też do uroczystego rzucenia anatemy na Mazepę przez przedstawicieli wyższego duchowieństwa ukraińskiego.
Każdy następny rok przynosił kolejne ograniczenia autonomii Hetmańszczyzny, zwanej w rosyjskich dokumentach już nie „Małą Rosją”, lecz „Krajem Małorosyjskim” lub „Prowincją Małorosyjską”. W 1722 r. car zlikwidował urząd hetmański i powołał do życia instytucję zarządzającą wszystkimi sprawami Lewobrzeża, pod nazwą Kolegium Małorosyjskiego. Po historycznej porażce w bitwie pod Połtawą (8 lipca 1709 r.) hetman Mazepa zmarł na wygnaniu w Hospodarstwie Mołdawskim 2 października 1709.
*
Pamięć
Pomijana z naturalnych przyczyn politycznych przez kolejne dziesięciolecia przeszłość Baturynu zyskała swego rodzaju rehabilitację dopiero w latach 90. XX w., kiedy Ukraina stała się niepodległym państwem. Szczególny wymiar pamięć o hetmańskiej stolicy przybrała 22 stycznia 2009 r. podczas obchodów Dnia Jedności Ukrainy. Goszczący tam prezydent Ukrainy Wiktor Juszczenko wziął udział w odsłonięciu kompozycji rzeźbiarskiej poświęconej pięciu hetmanom ukraińskim, których działalność była związana z Baturynem. W swoim wystąpieniu prezydent odniósł się do tragicznej przeszłości miasta, wypowiadając następujące słowa:
“Temat Baturyna i temat jedności Ukrainy są organicznie powiązane, bo są składowymi jedynego procesu tworzenia ukraińskiej państwowości, walki o niepodległe i jedyne ukraińskie państwo. Baturyn – ukraińskie miasto-feniks. Trzykrotnie niszczone, zawsze powstawało z rumowisk. Hetmańską stolicę można uważać symbolem nieśmiertelnej idei ukraińskiej państwowości. Odbudowa hetmańskiej stolicy to symbol walki Ukraińców i jest potrzebna dla przyszłych pokoleń, aby byli dumni z przeszłości swojego narodu i na podstawie tego tworzyli przyszłość ukraińskiego państwa. Zabytki odnowione w Baturynie – przykład tego, jak należy odradzać naszą pamięć, naszą dumę za wielkich poprzedników, za nasz naród”
w 1993 r. utworzono w Baturynie Państwowy Historyczno-Kulturalny Rezerwat „Hetmańska stolica”, podniesiony w 2007 r. do rangi instytucji narodowej. Cytadela twierdzy Baturyn została odbudowana w latach 2005-2008.
10 kwietnia 2004 roku na terenie Cytadeli wzniesiono jedenastometrowy krzyż z ciemnego granitu ku pamięci tysięcy poległych w Baturynie. Na tle kamiennego krzyża – brązowy krucyfiks Jezusa Chrystusa – symbol ukrzyżowanej i zmartwychwstałej Baturyn, ukrzyżowanej i zmartwychwstałej Ukrainy. Po drugiej stronie Pomnika Ofiar Tragedii Baturyńskiej z 1708 r. znajduje się ikona Matki Bożej z Dzieciątkiem, będąca symbolem bohaterskiej obrony Baturyna. Oryginał odnaleziono podczas badań archeologicznych w pochówku kobiety z rozciętą czaszką – ofiary tragedii w Baturynie. Autorami pomnika są architekt Anatolij Hajdamaka i rzeźbiarz Mykoła Obeziuk.
*
Pamięć o zbrodniach Piotra I jest na Ukrainie wciąż żywa a współczesne barbarzyńskie postępowanie wojsk Federacji Rosyjskiej przywodzi na myśl najgorsze skojarzenia. Już w trakcie trwającej obecnie wojny prezydent Rosji Władimir Putin złożył w hołd carowi Piotrowi I z okazji 350. rocznicy jego urodzin (9 czerwca 2022). Powiedział wtedy: “Piotr Wielki prowadził przez 21 lat wielką wojnę północną. Wydawać by się mogło, że prowadził wojnę ze Szwecją, żeby coś od nich wziąć, ale on im niczego nie zabrał, on zwrócił to, co należało do Rosji”. Jak widać współcześni Rosjanie z wielką chęcią (i ku własnej hańbie) nawiązują do imperialistycznej polityki Piotra I na Ukrainie, jednak stawianie go jako wzoru dla Rosjan przez zachodnich intelektualistów wydaje się być groteskową aberracją zarówno wobec obecnych zbrodni popełniany przez Federację Rosyjską jak i niezliczonych zbrodni przeszłości podobnych do tej w Baturynie.
Bruno Marek Wojtasik
Źródła:
Paweł Krokosz, Baturyn – idea hetmańskiej stolicy, w: “Krakowskie Pismo Kresowe”, 5/2013, s. 13-63.
Jacek Kordel, Królestwo anarchii. W poszukiwaniu nowożytnych wyobrażeń o Rzeczypospolitej i jej mieszkańcach, Warszawa 2020.
Teresa Obolevitch, Car i filozof. G.W. Leibniz w Rosji XVII–XVIII wieku, w: “Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria”, 4/2016, s. 329-342.
https://pl.wikipedia.org/wiki/Baturyn
https://en.wikipedia.org/wiki/Sack_of_Baturyn
https://en.wikipedia.org/wiki/Baturyn_Fortress_Citadel
https://www.polsatnews.pl/wiadomosc/2022-06-10/wladimir-putin-porownal-sie-do-cara-piotra-i-wielkiego-on-zwrocil-to-co-nalezalo-do-rosji/
https:/baturin-capital.gov.ua/en/museum/музей-археології-батурина/