Koncepcja Centralnego Okręgu Przemysłowego, realizowana u schyłku Drugiej Rzeczypospolitej była rozwinięciem założeń programowych, strategicznych i przestrzennych zapoczątkowanych przez władze wojskowe w latach 1921 – 1922.
Geneza COP – u łączy się z koncepcją tzw. trójkąta bezpieczeństwa. Wysunął ją w roku 1921 minister spraw wojskowych Kazimierz Sosnkowski. U podstaw tej idei znalazła się myśl zrodzona w kręgach wojskowych i decyzyjnych, która wskazywała na niekorzystne rozmieszczenie bogactw naturalnych oraz zakładów wytwórczych, skupionych w nadgranicznych okręgach przemysłowych: śląskim, jaworznicko – chrzanowskim, dąbrowskim i częstochowskim. W razie wojny z Niemcami istniała realna groźba utraty większości potencjału ekonomicznego, a tym samym wyczerpania się zdolności obronnych kraju. Niebezpieczeństwo to mogło być zmniejszone pod warunkiem oddalenia nowych zakładów zbrojeniowych od granic państwowych oraz przemieszczenia części przemysłu i rezerw materiałowych do centralnego obszaru strategicznego, identyfikowanego wówczas z dorzeczem środkowej Wisły. Chodziło o stworzenie okręgu przemysłowego na obszarze leżącym w widłach Wisły i Sanu, powyżej Sandomierza.
O wyborze miejsca zdecydowały zatem względy bezpieczeństwa. Z jednej strony możliwie największe oddalenie od otwartych i najbardziej zagrożonych granic państwa na wschodzie i zachodzie, z drugiej zaś dość duże zalesienie terenu, stwarzające warunki do biernej obrony przeciwlotniczej. Tereny położone w widłach Wisły i Sanu spełniały warunki bezpiecznego rejonu lokalizacji produkcji przemysłowej w wypadku konfliktu zbrojnego na wschodzie i zachodzie. Przeszkodą okazał się brak pieniędzy i ciężka sytuacja finansowa państwa. Do pomysłu stworzenia okręgu przemysłowego w centralnym rejonie Polski powrócono w 1928 r. za premierostwa Kazimierza Bartla. W marcu 1928 r. podpisane zostało rozporządzenie Prezydenta RP w sprawie ulg dla przedsiębiorstw przemysłowych i komunikacyjnych. Rozporządzenie to przewidywało poważne ulgi podatkowe dla przedsiębiorstw lokalizowanych na ziemiach położonych wokół wideł Wisły i Sanu. Miało to na celu przyciągnięcie tam przemysłu, a tym samym stworzenie warunków ożywienia gospodarczego w tej części kraju. Rozszerzało ono granice okręgu przemysłowego w porównaniu z trójkątem bezpieczeństwa. Niestety, jak się w praktyce okazało, rozporządzenie Prezydenta RP nie stało się dostatecznie silnym bodźcem do przyciągnięcia prywatnego przemysłu na te ziemie, a plany ich zagospodarowania nie mogły doczekać się realizacji. Po przełamaniu kryzysu w połowie lat trzydziestych powrócono do koncepcji budowy nowego okręgu przemysłowego na obszarze powiększonego trójkąta bezpieczeństwa. Mózgiem i sercem nowego przedsięwzięcia był ówczesny wicepremier i minister skarbu Eugeniusz Kwiatkowski.
Wicepremier i minister skarbu Eugeniusz Kwiatkowski (Źr. foto Lubimyczytac.pl)
W 1935 r. w Ministerstwie Skarbu powstało biuro planowania, które zajęło się koordynacją planów i programów związanych z budową Centralnego Okręgu Przemysłowego. Plany i programy zaczęły nabierać coraz bardziej konkretnych kształtów. Jako datę rozpoczęcia budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego przyjmuje się dzień 1 VII 1936 r. jednakże jego obszar został ostatecznie zdefiniowany dopiero w 1938 r. w ustawie o ulgach inwestycyjnych z kwietnia tego roku. Pojęcie „Centralny Okręg Przemysłowy” kryje w sobie dwa znaczenia. W sensie geograficznym oznaczał obszar wzmożonych inwestycji, służących głównie potrzebom obronnym, położony w centralnej części kraju zajmującej większą część trójkąta Warszawa – Kraków – Lwów. W sensie ekonomicznym COP to wstępna faza programu przebudowy anachronicznej struktury naszej gospodarki w celu upodobnienia jej do struktury krajów zachodnich w szczególności skandynawskich.
Okręg został zlokalizowany we wschodniej części województwa kieleckiego, południowej lubelskiego, wschodniej krakowskiego i zachodniej lwowskiego, z centralnym ośrodkiem w Sandomierzu. Centralny Okręg Przemysłowy podzielono na trzy rejony: A kielecki (surowcowy), B lubelski i wołyński (baza żywnościowa) oraz C Nizina Sandomierska i Podkarpacie (baza energetyczna za względu na bogactwa naturalne).
Podział Centralnego Okręgu Przemysłowego na rejony (Źr. foto zstmielec.pl)
Rejon A obejmował powiaty województwa kieleckiego: Iłża, Jędrzejów, Kielce, Końskie, Kozienice, Opatów, Opoczno, Pińczów, Radom, Sandomierz i Stopnica. Bezpośrednio i pośrednio w związku z budową COP nastąpiły następujące szczegółowe zmiany w podziale administracyjnym: między innymi z województwa kieleckiego do województwa łódzkiego przyłączono o powiaty: opoczyński i część koneckiego.
Rejon A również został scharakteryzowany przez Melchiora Wańkowicza „jako rejon pirytu, kamienia drogowego, materiałów budowlanych, kwarcytu, wapienia, glinki, fosforytów i rudy żelaznej”.
Tak na temat COP pisano w regionalnej, kieleckiej prasie:
„Koncepcja Centralnego Okręgu Przemysłowego w obrębie Zagłębia Staropolskiego, stanowi odrębny temat rozważań. Widzimy, że wielka połać kraju, od wieków leżąca w uśpieniu dziś zaczyna powracać na swe właściwe miejsce. I właśnie teren dawnego Zagłębia objęty jest granicami rejonu tworzyw podstawowych, t. zw. rejonu A. Mówi to zarówno o gruntownej znajomości tego terenu u organizatorów naszego życia przemysłowego, jak i o tym, że przed ziemią kielecką leży piękna przyszłość, przyszłość twórczej pracy w ramach wielkiego planu uprzemysłowienia”.
Pisano również o wspomnianych już niebezpieczeństwach, na które narażony był polski przemysł:
„Położony nieopodal granic Rzplitej, jest narażony w razie wojny na szybki atak nieprzyjaciela. Wielkie miasta, pełne obcych agentur, dają im łatwość prowadzenia roboty destrukcyjnej w zakładach przemysłowych. Masy robotnicze demoralizują się przez zetknięcie z wielkiemi miastami, w których nie brak, jak wiemy, elementów przestępczych, różnego rodzaju agitatorów, wrogich porządkowi społecznemu i Ojczyźnie naszej” dlatego „umieszczenie przemysłu w COP daje pozycję izolacyjną od złych takich, czy innych wpływów”.
Zakłady na terenie COP (Źr. foto Wikipedia)
Położenie COP wynikało z polskiej doktryny wojennej, która z kolei zakładała możliwość wojny z Niemcami i Rosją. Ważną rolę przykładano do obrony przeciwlotniczej Polski. W roku 1936 Sztab Główny ułożył hierarchię obszarów i obiektów. Ośrodki przemysłowe, takie jak COP, znalazły się tu „na trzecim miejscu po lotniskach i ośrodkach mobilizacyjnych, węzłach komunikacyjnych i ośrodkach koncentracji wojsk”. Zwracano w tym przypadku uwagę na nasilenie obrony terenów atrakcyjnych dla nieprzyjaciela, takich jak Warszawa, Gdynia i Zagłębie Górnośląskie. W tym zestawieniu znalazły się również Pionki, Radom, Kielce, Skarżysko i Starachowice.
Jednym z planów operacyjnych był plan obronny „Zachód”, który zakładał, że „największe znaczenie dla przygotowania i prowadzenia wojny w aspekcie rozmieszczenia surowców przemysłu wojennego i zapasów materiałowych mają Śląsk, Kielecczyzna, rejon Łodzi, Warszawy oraz środkowa Małopolska na wschód od Dunajca”.
Powstanie Centralnego Okręgu Przemysłowego zmieniło politykę inwestycyjną w rejonie Gór Świętokrzyskich. W związku z jego tworzeniem w regionie kieleckim nie planowano i nie dokonywano żadnych nowych inwestycji, poza modernizacją zakładów już istniejących.
Obszar COP obejmował 94 miasta i miasteczka, które zamieszkiwało około miliona osób. Do większych miast COP na terenie województwa kieleckiego należały: Kielce, Ostrowiec Świętokrzyski, Radom, Sandomierz, Skarżysko-Kamienna.
Huta żelaza i stali w Starachowicach (Źr. foto Zbiory NAC on-line)
Doktryna wojenna zakładała, że metalowy przemysł zbrojeniowy i produkcja na rzecz wojska rozwijać się w Zagłębiu Staropolskim do połowy lat trzydziestych. Okres późniejszy to zahamowanie inwestycji, na rzecz wykorzystania istniejących możliwości. Istniały jednak pewne próby zwiększania potencjału przemysłowego Kielc w ramach budowy COP, czego przykładem były starania Rady Miejskiej i prezydenta Stefana Artwińskiego związane z nadziejami na budowę przemysłu maszynowego i precyzyjnego. Trzeba jednak stwierdzić, że „nie wszystkie możliwości zostały wykorzystane, próba lokalizacji w Kielcach fabryki samochodów, niezbyt energicznie popierana przez władze spaliła na panewce, a wybuch wojny przeszkodził realizacji podjętych zamierzeń”. Sytuacja przemysłu zbrojeniowego w COP na Kielecczyźnie w okresie poprzedzającym wojnę zakładała intensywną pracę fabryk zbrojeniowych, których nie można było ewakuować. W okresie działań militarnych zakładano konieczność częściowego utrzymania tych ośrodków, by istniała możliwość „wykorzystania własnych zasobów przez pewien czas, aż do uzyskania pomocy od sojuszników”.
Jak się okazuje „istotne znaczenie posiadały linie komunikacyjne biegnące przez pólnocno-zachodnią część województwa kieleckiego. Linia Sandomierz-Skarżysko-Koluszki i linia Kielce-Częstochowa stawały się magistralami zaopatrującymi front”, z kolei „linia kolejowa Kraków-Kielce-Warszawa mogła pełnić charakter linii umożliwiającej manewrowanie oddziałami na zapleczu frontu”. Istniały jeszcze drogi kołowe, które były „ważne dla działań wojskowych na omawianym terenie, to trasy Kraków-Kielce-Warszawa i Sandomierz-Kielce-Łódź”.
W przypadku jednego z ośrodków w województwie (chodzi o Sandomierz) pojawiły się pewne plany. Zaistniała bowiem koncepcja utworzenia na terenie COP województwa sando-mierskiego, które miało wiązać tereny historycznej ziemi sandomierskiej. Miał to być „jeden z kroków do zniwelowania sztucznej granicy nakreślonej między byłym zaborem austriackim i rosyjskim”. 7 XI 1938 r. w siedzibie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych zorganizowano konferencję na której poruszano m.in. problem nowego podziału administracyjnego na terenie COP. Przyszłą funkcję wojewody sandomierskiego (w rzeczywistości komisarza rządowego) piastować miał Stefan Starzyński. Do utworzenia województwa sandomierskiego jednak nie doszło z powodu wybuchu II wojny. Udało się jednak dokonać na terenie COP pewnych korekt w podziale administracyjnym, które stanowiły wstęp do utworzenia nowego województwa. 1 IV 1938 r. weszły w życie dwa akty prawne: rozporządzenie Rady Ministrów z 23 II 1938 r. o zmianie granic powiatów jędrzejowskiego i włoszczowskiego oraz rozporządzenie Rady Ministrów z 23 II 1938 o zmianie granic powiatów pińczowskiego i stopnickiego korygujących granice między wskazanymi powiatami.
Konkurs o Laur COP (Źr. foto radiokielce.pl)
Od 2013 roku Stowarzyszenie Rekonstrukcji Historycznej 4. Pułku Piechoty Legionów w Kielcach organizuje konkurs „O laur COP”. Nawiązuje on do tradycji Centralnego Okręgu Przemysłowego i jest skierowany do rekonstruktorów odtwarzających produkty COP przeznaczone dla Wojska Polskiego II RP.
Andrzej Korban
Źródła:
Chudzik Wojciech, Centralny Okręg Przemysłowy (1937-1939) – ludzie, urzędy, instytucje i system administracyjny w: Dzieje biurokracji tom VI
Drozdowski Marian, Historia Centralnego Okręgu Przemysłowego
Furtak Marcin, COP Centralny Okręg Przemysłowy 1936 – 1939 Architektura i urbanistyka
Gazeta Kielecka 10, 2 lutego 1939
Główka Jan, Centralny Okręg Przemysłowy w planach operacyjnych Wojska Polskiego
przed wybuchem II wojny światowej w: Świętokrzyskie nr 13 (17), Kielce, czerwiec 2014
Piętak Marcin CENTRALNY OKRĘG PRZEMYSŁOWY– PIERWSZY PLAN NA RZECZ
ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU POLSKI
Radostowa Ilustrowany Miesięcznik Świętokrzyski Styczeń 1938 Nr 1