Mikołaj Tomasz Żelichowski (1820-1893)
Urodził się 15 grudnia 1820 roku w Wodzisławiu. Był synem kuśnierza Marcina Żelichowskiego i Agaty z Rzędzkich.
13 lipca 1840 r. w kieleckiej kolegiacie zawarł związek małżeński z Teklą Niedbalską z Pacanowa. W tym czasie Żelichowscy mieszkali w Kielcach i utrzymywali się ze służby. Stopniowo małżonkowie bogacili się. Byli właścicielami dwóch parterowych domów na ulicy Małej oraz gruntów rolnych na Bocianku i Barwinku. W jednym z domów prowadzili karczmę.
W okresie przedpowstaniowym Mikołaj Żelichowski brał udział w kieleckich zgromadzeniach religijno-patriotycznych. 4 kwietnia 1861 r. doszło w Kielcach do zbezczeszczenia Najświętszego Sakramentu przez rosyjskich żołnierzy, kiedy ksiądz Józef Zajdler udawał się z wiatykiem do chorego na Czarnów. Mikołaj wraz ze swym najstarszym synem Wincentym w miejscu zajść przy ulicy Czarnowskiej wystawił krzyż, przy którym gromadzili się mieszkańcy, modlono się i śpiewano pieśni religijne.
Wiosną 1862 r. za przestępstwa polityczne Mikołaj został osadzony w kieleckim więzieniu. Po dwóch miesiącach został zwolniony z więzienia, powrócił do domu, ale decyzją z dn. 11/23 kwietnia 1862 r. Naczelnika Wojennego Powiatu Kieleckiego otrzymał dozór policyjny na czas nieokreślony.
O jego postawie w czasie powstania styczniowego niewiele wiadomo. Według zapisków rodzinnych: „W P. S. 1863/4 Mikołaj był zuchwałym w zaopatrywaniu oddziałów powstańczych w Górach Świętokrzyskich”. W raporcie Magistratu Miasta Kielc z listopada 1864 r. o osobach objętych nadzorem policyjnym zapisano: „Żelichowski Mikołaj Obywatel M. Kielc lat 43. Prowadzi się dobrze. Przebywa w Kielcach”.
Po upadku powstania władze rosyjskie przystąpiły do usuwania nielicznych pamiątek z okresu zrywu narodu polskiego. Krzyż Żelichowskiego przy ul. Czarnowskiej stał jednak nadal i przypominał zdarzenia z 4 kwietnia 1861 r. „Gdy wysłani do prac chłopi w połowie lutego 1865 r. chcieli przystąpić do zdjęcia krzyża z rewolucyjnymi emblematycznymi znakami, to Żelichowski obróciwszy się do nich zaczął odradzać zdjęcie krzyża grożąc im sądem Bożym, w następstwie czego chłopi postanowili zostawić bez wykonania nakazane im zniszczenie rewolucyjnego pomnika” – zapisano później w wyroku sądu wojennego. Wobec jego zdecydowanej postawy odstąpiono od usunięcia krzyża.
16 lutego 1865 r. Żelichowski został jednak uwięziony przez Rosjan i 22 lutego wypuszczony. 15 marca znalazł się ponownie w kieleckim więzieniu, w którym przebywał do 19 sierpnia 1865 r.
Wyrokiem Naczelnika Wojennego Oddziału Radomskiego z 25 sierpnia 1865 r. Żelichowski został skazany na roty aresztanckie resortu cywilnego na cztery lata. Z warszawskiej Cytadeli w transporcie 11 wysłano go zgodnie z zatwierdzonym wyrokiem w głąb Rosji do karnej kompanii. Po odbyciu kary miał być przeznaczony na wieczne osiedlenie w charakterze chłopa na Syberii.
Żelichowski skorzystał jednak z amnestii więźniów politycznych przeprowadzonej na podstawie manifestu cara Aleksandra II z 26 maja 1868 r. i już w roku 1872 r. powrócił do Kielc.
Mikołaj Żelichowski zmarł 12 marca 1893 roku w Kielcach i został pochowany na Cmentarzu Starym.
Artur Szlufik
Źródło:
Jerzy Kowalczyk, Mikołaj Żelichowski niepokorny Obywatel Miasta Kielce w latach 1861–1865, Studia Muzealno-Historyczne, T. 3, 2011, s.163-181.
http://powstanie1863.zsi.kielce.pl/index.php?id=m02