Władysław Zwiejski ps. „Jaruga”, „Łada” (1908-1998)
Władysław Zwiejski urodził się 18 czerwca 1908 r. w Ruszkowie w powiecie opatowskim będąc synem Antoniego i Franciszki z Jedlikowskich. Nie znamy szczegółów dotyczących dzieciństwa naszego bohatera. Mając trzynaście lat wstąpił do Prywatnego Gimnazjum Koedukacyjnego im. Bartosza Głowackiego w Opatowie, kontynuując naukę w Państwowym Gimnazjum im. J. Chreptowicza w Ostrowcu. Po ukończeniu szkoły, w 1928 r. przeszedł przeszkolenie wojskowe w Szkole Podchorążych Rezerwy Piechoty w Gródku Jagiellońskim. Wraz z awansem do stopnia plutonowego podchorążego odbył praktykę dowódczą w I batalionie 2 pp. Leg. w Staszowie.
Jako rezerwista na przełomie lat 20. i 30. przeniósł się do stolicy, gdzie rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Po ich ukończeniu i uzyskaniu tytułu magistra prawa w 1933 r. przeprowadził się do Krzemieńca w województwie wołyńskim. Do 1937 r. pracował w tamtejszym Urzędzie Skarbowym, a następnie, aż do wybuchu wojny był referentem prawnym w Liceum Krzemienieckim. Jako pracownik Urzędu Rozjemczego zajmował się rozpatrywaniem spraw związanych z prawem handlowym. Wolny czas uzupełniał działalnością redakcyjną w czasopismach „Strażnica” oraz „Życie Krzemienieckie”.
W okresie międzywojennym prowadził działalność na rzecz ruchu ludowego. Od 1928 r. uczestniczył w pracach Związku Młodzieży Wiejskiej w rodzinnym Ruszkowie, zaś rok później wstąpił do Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie”. Od 1931 r. swą działalność kontynuował będąc członkiem Stronnictwa Ludowego. Jako student działał w strukturach Polskiej Akademickiej Młodzieży Ludowej.
Przebywając na stałe w Krzemieńcu Władysław Zwiejski rozwijał ścieżkę wojskową. W 1935 r. odbył 6-tygodniowy kurs w Centrum Wyszkolenia Żandarmerii w Grudziądzu uzyskując stopień podporucznika. 1 stycznia 1938 r. otrzymał awans na porucznika rezerwy żandarmerii. Powyższa działalność sprawiła, iż miesiąc przed wybuchem wojny został zmobilizowany, trafiając do koszar trzeciego dywizjonu żandarmerii we Lwowie.
Wieczorem 1 września 1939 r. po objęciu dowództwa nad częścią plutonu żandarmerii otrzymał rozkaz udania się do Gródka Jagiellońskiego, aby kontrolować napływ uchodźców wojskowych i cywilnych. Wraz z opuszczeniem miasta 13 września wyruszył na wschód, gdzie zaskoczyła go wieść o przekroczeniu granicy polskiej przez wojska sowieckie. Wobec zaistniałej sytuacji dowodzony przez niego pluton uległ rozwiązaniu. Po zdobyciu ubrań cywilnych Władysław Zwiejski powrócił do Krzemieńca. Narażony na aresztowanie przeniósł się do Lwowa, aby po kilku tygodniach trafić do Ruszkowa.
„Bądź gotów” – gazeta terenowa BCh obwodu opatowskiego, redagowana w latach 1941-1942 przez W. Zwiejskiego „Jarugę” (Źr. foto – W. Zwiejski, Walczyli w Chłopskich Batalionach, Warszawa 1964)
Po przybyciu w rodzinne Góry Świętokrzyskie zaangażował się w działalność konspiracyjną. Wiosną 1940 r. został przewodniczącym kierownictwa Stronnictwa Ludowego „Roch” w powiecie opatowskim. Jak sam wspominał: W maju 1940 r. zostałem dokooptowany do trójki powiatowej – przebywałem wtedy w swej rodzinnej wsi Ruszkowie. Zostałem delegatem trójki „Rocha” do Komendy Powiatowej Związku Walki Zbrojnej (ZWZ). W tym charakterze występowałem pod pseudonimem „Łada”. Współuczestnicząc w pracach nad utworzeniem zbrojnej organizacji ruchu ludowego stał się współautorem instrukcji organizacyjnej Straży Chłopskiej „Chłostry”.
Ukrywając się pod ps. „Jaruga” od września 1940 r. dokonywał rozbudowy struktur konspiracyjnego ruchu ludowego w powiecie opatowskim. Na mocy rozkazu Komendy Okręgu Kielce Batalionów Chłopskich z 22 czerwca 1941 r. został mianowany komendantem Obwodu Opatów BCh. W tym samym miesiącu w jednym z rozkazów Straży Chłopskiej użył nazwy Wojskowe Bataliony Chłopskie, dzięki czemu przyczynił się do powstania przyszłej nazwy organizacji zbrojnej konspiracyjnego ruchu ludowego.
Informacje dotyczące Władysława Zwiejskiego z okresu okupacji niemieckiej są fragmentaryczne. W styczniu 1943 r. objął funkcję komendanta podokręgu III składającego się z opatowskiego i sandomierskiego obwodu BCh. Na przełomie 1943 i 1944 r. uczestniczył w rozmowach scaleniowych Batalionów Chłopskich z Armią Krajową. W czasie okupacji prowadził działalność redakcyjną gazet konspiracyjnych ruchu ludowego, w tym czasopism „Wiadomości Radiowe”, „Bądź Gotów” i „Walka o Nową Polskę”.
Nie jest pewne jak wyglądały ostatnie miesiące walki konspiracyjnej Władysława Zwiejskiego na Kielecczyźnie. Podczas przesłuchiwań w siedzibie WUBP w Kielcach zeznawał, iż od sierpnia 1944 r. przez kilka kolejnych miesięcy nie miał kontaktu z okręgowym dowództwem BCh i nie otrzymywał żadnych rozkazów. Przyczynę stanowiła dezorganizacja związana z zatrzymaniem się frontu wschodniego. Przebywając w rodzinnych okolicach, 27 grudnia 1944 r. wszedł w związek małżeński z Marią Chadaj ps. „Mirka” – członkinią Ludowego Związku Kobiet.
Tuż po ofensywie Armii Czerwonej w styczniu 1945 r., wraz z żoną włączył się w życie zawodowe i społeczne, aplikując w Sądzie Okręgowym w Radomiu i Sądzie Grodzkim w Ostrowcu Świętokrzyskim. Powróciwszy do pracy w ruchu ludowym, pod koniec października 1945 r. został członkiem Zarządu Wojewódzkiego Polskiego Stronnictwa Ludowego w Kielcach. Miesiąc wcześniej otrzymał powołanie do Zarządu Powiatowej Spółdzielni Rolniczo-Handlowej w Ostrowcu. Od 1946 r. znalazł się w strukturach Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach, aby w tym samym roku objąć funkcję prezesa Zarządu Powiatowego PSL w Opatowie. Warto nadmienić, że w tym samym czasie wszedł w skład Rady Naczelnej PSL w Warszawie.
Podejmując starania w rozwoju ruchu ludowego, jako pełnomocnik listy wyborczej w okręgu nr 13 (Ostrowiec) zaangażował się w przygotowania do wyborów parlamentarnych. W związku z powyższą działalnością, 18 grudnia 1946 r. został aresztowany, co uniemożliwiało zgłoszenie listy wyborczej powyższego okręgu. Czynności tej dokonała żona Maria, w skutek, czego trafiła do aresztu w Ostrowcu Świętokrzyskim.
Praca „Walczyli w Chłopskich Batalionach”, w której Władysław Zwiejski dokonał przedstawienia podziemnego ruchu ludowego w obwodzie opatowskim BCh w latach 1939-1944 (Źr. foto – W. Zwiejski, Walczyli w Chłopskich Batalionach, Warszawa 1964)
Sytuacja polityczna, szykany i brak stabilizacji finansowej wymusiły na rodzinie przeprowadzkę do województwa olsztyńskiego we wrześniu 1947 r. Decyzja była podyktowana możliwością rozpoczęcia pracy w tworzonym Liceum Mazursko-Warmińskim (z główną siedzibą w Szczytnie) – kontynuatora tradycji Liceum Krzemienieckiego, gdzie w okresie międzywojennym działał nasz bohater.
Niestety, po trzech miesiącach pobytu w Pasłęku ponownie aresztowany został przekazany w ręce kieleckiej bezpieki. Zgodnie z relacją syna, Władysław był więziony na ul. Zamkowej w Kielcach (informacji tej nie potwierdza skorowidz z księgi więziennej). Przyczynę zatrzymania stanowiły oskarżenia o nadużycia gospodarcze i sabotaż w czasie pracy w Zarządzie Spółdzielni Rolniczo-Handlowej w Ostrowcu od września 1945 r. do października 1946 r. Brak odpowiednich dowodów, a także poręczenia mieszkańców rodzinnych okolic o niewinności naszego bohatera spowodowały umorzenie śledztwa.
W marcu 1948 r. powrócił do Pasłęka, gdzie wobec zakazu utworzenia Liceum Mazursko-Warmińskiego zmienił plany zatrudnienia i podjął pracę w sądownictwie. Na początku lat 50. po przyjęciu stanowiska radcy prawnego kontynuował działalność w poszczególnych instytucjach pasłęckich, aż do przejścia na emeryturę w 1973 r.
Wolny czas poświęcał na upamiętnienie działalności BCh. W połowie lat 60. opublikował pracę „Walczyli w Chłopskich Batalionach”, w której przedstawił walkę ruchu ludowego w obwodzie opatowskim BCh w czasie okupacji niemieckiej. Autor pisał „W gronie b. żołnierzy Batalionów Chłopskich obwodu opatowskiego powstała w 1957 r. myśl gromadzenia materiałów, które by umożliwiły opracowanie książki przedstawiającej zmagania chłopów wsi opatowskiej z niemieckim okupantem w czasie II wojny światowej. Obowiązek gromadzenia materiałów i ich opracowania powierzono mnie jako b. komendantowi BCh obwodu opatowskiego”.
Za swą działalność otrzymał Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari oraz Krzyż Walecznych.
Władysław Zwiejski zmarł 10 kwietnia 1998 r. Został pochowany na cmentarzu przy ul. A. Steffena w Pasłęku.
Po śmierci doszło do upamiętnienia jego postaci. Od 2000 r. ppłk Władysław Zwiejski był patronem gimnazjum w Sadowiu – miejscowości leżącej w pobliżu rodzinnego Ruszkowa. Za sprawą artykułu „Ciernista droga Władysława Zwiejskiego z Opatowskiego przez Wołyń na Mazury, na Powiśle: wspomnienia członków rodzin”, w 2020 r. dokonano przedstawienia życia i działalności społecznej naszego bohatera. Pod koniec życia wydał wspomnienia, których publikacja nastąpi w 2024 r.
Gracjan Duda
Źródło:
Benedycka Z., Ciernista droga Władysława Zwiejskiego z Opatowskiego przez Wołyń na Mazury, na Powiśle, [w:] Kielczanie, Warmiacy i Mazurzy, Olsztyn 2020
Grosicka M., „Nasza broń to karta wyborcza”. Polskie Stronnictwo Ludowe w województwie kieleckim w latach 1945-1949, Kielce-Warszawa 2022
Sułowski A., U podnóża Gór Świętokrzyskich. Z dziejów Obwodu Opatów ZWZ-AK 1939-1945, Warszawa 1987
Wojtas M., Słownik biograficzny żołnierzy Batalionów Chłopskich, t. 4, Lublin 2007
Zwiejski W., Walczyli w Chłopskich Batalionach, Warszawa 1964
Bohaterowie tamtego września: Władysław Zwiejski, ps. Jaruga (radiokielce.pl)
Biuletyn Informacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej (ipn.gov.pl)
Relacja ustna J. B. Zwiejskiego z dn. 25.05.2023
Fotografia użyta w artykule pochodzi z – W. Zwiejski, Walczyli w Chłopskich Batalionach, Warszawa 1964