110 lat temu w Świętej Katarzynie w Górach Świętokrzyskich 28 sierpnia uroczyście otwarto i poświęcono pierwsze, w skali całego Królestwa Polskiego, schronisko turystyczne Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego.
Polskie Towarzystwo Krajoznawcze powstało w 1906 roku w Warszawie i swoim zasięgiem obejmowało zabór rosyjski. Głównym propagatorem idei polskiego krajoznawstwa i inicjatorem założenia organizacji krajoznawczej był Aleksander Janowski. I to on wraz z Aleksandrem Patkiem złożył w 1905 r. władzom carskim projekt statutu PTK. Jednak dopiero 27 października 1906 r. Warszawski Urząd Gubernialny zatwierdził statut organizacji. Przymiotnik “polskie” od początku występował w nazwie Towarzystwa, podkreślając jego ogólnonarodowy charakter. Głównym celem PTK było ukazywanie piękna ziemi polskiej oraz rozbudzanie uczuć patriotycznych poprzez poznawanie Polski. Towarzystwo wielką wagę przywiązywało do wychowywania młodzieży. Prowadziło działalność popularyzatorską, wydawniczą, turystyczną oraz organizowało i prowadziło muzea krajoznawcze.
Kielecki Oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego powstał 15 marca 1908 roku, jako jeden z pierwszych w Polsce. Na czele pierwszego zarządu stanął znany społecznik dr Mieczysław Zawadzki, a od 1913 r. funkcję prezesa przejął inny ceniony działacz – adwokat Mieczysław Koczanowicz. Członkowie PTK rekrutowali się przeważnie z kręgów inteligencji kieleckiej, a ich liczba do wybuchu I wojny światowej utrzymywała się na stosunkowo wysokim poziomie, przekraczając zazwyczaj 100 osób. Działalność PTK w Kielcach obejmowała gromadzenie zbiorów muzealnych i bibliotecznych oraz organizowanie wycieczek i odczytów dla swych członków i sympatyków. Chlubą Oddziału było muzeum, którego zaczątki powstały już we wrześniu 1908 r. Od 1909 r. zbiorami opiekował się Tadeusz Szymon Włoszek. W 1913 r. muzeum znalazło się w specjalnie wynajętym lokalu przy ul. Św. Leonarda. Z Włoszkiem współpracowali znani regionalni działacze m.in. prezydent Władysław Garbiński, Jan Czarnocki, Jan Samsonowicz, Bolesław Markowski, Edmund Massalski, Stanisław Kossuth, Zdzisław Lenartowicz i Władysław Kosterski – Spalski.
Pierwsze schronisko turystyczne Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego zostało otwarte w 1910 roku w Świętej Katarzynie w Górach Świętokrzyskich. Inicjatorem jego utworzenia był, przybyły z Warszawy, Aleksander Janowski. Był to pierwszy tego typu obiekt na ziemiach polskich będących pod zaborem rosyjskim. Schronisko mieściło się w drewnianym domu Andrzeja (Jędrzeja) Janickiego, który był świętokrzyskim przewodnikiem turystycznym. Przeprowadzał on turystów ze Św. Katarzyny na Łysicę i dalej przez Św. Krzyż do Nowej Słupi.
Od samego początku ojcem duchowym całego przedsięwzięcia był Aleksander Janowski, który trzymał rękę na pulsie od momentu, gdy Jędrzej Janicki zaczął budować swój dom przy głównej drodze poniżej ogrodu klasztornego. PTK zakontraktowała w nim na potrzeby przyszłego schroniska jedną izbę, odpowiednio widną i przestronną, z dwoma oknami wychodzącymi na Dolinę Wilkowską. W pokoju noclegowym znalazły się sprzęty konieczne i praktyczne zakupione przez Zarząd Główny PTK, a mianowicie: mapa Łysogór, dwa łóżka żelazne z elegancką pościelą, szafa na ubrania, półka z wieszakami, stylowa lampa naftowa, dwa lichtarze ze świecami, stół dębowy z szufladami i sześć krzeseł. W pokoju urządzony został za parawanem kącik do mycia. Było też coś dla ducha: wycinanki łowickie, obrazy Matki Boskiej Częstochowskiej i Ostrobramskiej, zdjęcia krajoznawcze oraz miejsce zarezerwowane na obraz J. Matejki „Bitwa pod Grunwaldem”.
Ceremonia otwarcia schroniska i jego poświęcenia odbyła się w niedzielę 28 sierpnia 1910 roku. Na tą uroczystość przyjechała koleją z Warszawy do Kielc, delegacja Zarządu Głównego PTK – A. Janowski, L. Ostaszewski i K. Rakowiecki. Warszawiacy dołączyli do Kielczan i wspólnie pod przewodnictwem T. Włoszka i B. Markowskiego pojechali furami do Św. Katarzyny. Tu grono turystów poszerzyli przedstawiciele Oddziału PTK z Suchedniowa, korespondenci PTK z Jeleniowa i Św. Krzyża, zaciekawieni mieszkańcy oraz wczasująca w Ameliówce warszawska rodzina Goeblów. Pani Lenartowiczowa z Kielc wraz z Goeblami przygotowali piękny jodłowo-dębowy wystrój zewnętrzny domu Janickiego. Pamiętano, by nad gankiem w trójkątnym tympanonie umieścić litery PTK. Schronisko zostało poświęcone przez kapelana sióstr bernardynek księdza Antoniego Nowinę Jankowskiego, a następnie powierzone opiece świętej Katarzynie, którą wszyscy zgodnie uznali za patronkę schroniska. Były również okolicznościowe przemówienia, najpierw księdza kapelana, a następnie Aleksandra Janowskiego. W jego przemówieniu rysowała się wielka radość, gdy mówił: “Nasze pierwsze schronisko jest śliczne i wygodne, a kto nie wierzy, niech pojedzie i przekona się na miejscu”. Było też miejsce na głębszą zadumę i wspomnienie Zygmunta Glogera (1845-1910), pierwszego prezesa PTK, zmarłego przedwcześnie 15 sierpnia. Po części oficjalnej uczestnicy uroczystości wpisali się do księgi pamiątkowej, niektórzy tylko krzyżykami, odbyto wspólną wycieczkę na Łysicę, wypito turystyczną herbatę i furkami powrócono do Kielc.
Pierwsze schronisko przetrwało tylko kilka lat. Bezpośredni zarząd nad nim sprawował Oddział Kielecki PTK. Korzystali z niego turyści, chwaląc sobie gościnę gospodarzy. Opłata za nocleg dla członków PTK wynosiła 30 kopiejek, a dla pozostałych gości 40 kopiejek i w całości przypadała PTK. Dodatkową opłatę pobierała gospodyni za wyżywienie turystów oraz 15 kopiejek od osoby za obsługę. Na życzenie gości gospodarz domu podwoził ich końmi do Kielc lub w inne miejsce.
To historyczne schronisko zakończyło działalność w czasie I wojny światowej. Być może widzieli je jeszcze maszerujący przez Św. Katarzynę strzelcy z I Pułku Piechoty Legionów Polskich wraz z Józefem Piłsudskim 31 października 1914 roku.
Do dziś w Świętej Katarzynie zachował się dom przy ulicy Kieleckiej 12, w którym 110 lat temu Aleksander Janowski założył pierwsze schronisko PTK. Wydarzenie to upamiętnia drewniana tablica umieszczona w 1983 r. przez Oddział Świętokrzyski PTTK Kielce.
Artur Szlufik
Źródło: A. Massalski, A. Rembalski, Polskie Towarzystwo Krajoznawcze na Kielecczyźnie 1908-1950. Zarys dziejów, Kielce 1983; Tomasz Wągrowski, W Jędrzejowej chacie, www.pttkkielce.pl.