Józef Szermentowski był jednym z pionierów czystego pejzażu w Polsce. Jego twórczość artystyczna była przejawem szczytowego rozkwitu tego stylu. Pomimo licznych podróży i inspiracji zachował specyficzny charakter swojej twórczości – szczególnie związany z pierwotnym ukształtowaniem jego artystycznej wrażliwości, na który miał największy wpływ pochłonięty w dzieciństwie rodzimy krajobraz świętokrzyskiego Bodzentyna.
Urodził się 16 lutego 1833 r. w Bodzentynie, w ubogiej rodzinie drobnomieszczańskiej jako syn Stanisława Szermentowskiego i Heleny z Matyskiewiczów.
Już od najmłodszych lat przejawiał nieprzeciętną wrażliwość na otaczającą go naturę, kształtującą jego plastyczną wyobraźnie, wpływając na późniejszą działalność twórczą.
Irena Jakimowicz, biografka artysty charakteryzowała okolicę w jakiej się wychowywał: „narzucający się, zdecydowanie polski charakter, skłaniająca do obserwacji, kształtująca oko-malownicze, łagodne wzgórza, lasy, pola”. Z powodu kłopotów materialnych był często wysyłany do żyjącej w zakonie ciotki – zakonnicy.
Podczas pobytu u niej został zauważony przez Tomasza Zielińskiego, naczelnika powiatu kieleckiego, miłośnika i kolekcjonera sztuki. Zieliński dostrzegł talent chłopca i postanowił mu pomóc. To dzięki jego wstawiennictwu pobierał nauki rysunku u młodego, znanego malarza i karykaturzysty Franciszka Kostrzewskiego. Artysta przeniósł się do Kielc i zamieszkał w domu Zielińskiego, tu kształcił się i rozwijał swoje zdolności.
Pałacyk Zielińskiego w Kielcach (fot. OMPiO)
Początkowy okres rozwoju artystycznego młodego malarza był bardzo mocno osadzony w świętokrzyskim krajobrazie, a przede wszystkim oparty na ciągłej obserwacji tego charakterystycznego otoczenia. W 1852 roku Józef Szermentowski wstąpił do Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie. Tam poznał bliżej późniejsze sławy jak Wojciech Gerson, Juliusz Kossak. Jego nauczycielami byli Marcin Zalewski, Jan Feliks Piwarski, Chrystian Breslauer. Ważną częścią prowadzonych pod ich kierunkiem studiów stały się bardzo częste wyjazdy w okolice Gór Świętokrzyskich.
W tym okresie twórczości artysta poszukiwał jeszcze różnorodnych środków do ukazania bogactwa przyrody. Szermentowski malował także sceny rodzajowe, ukazujące tematykę pracy chłopów na roli, bliską i znaną mu jeszcze z dzieciństwa. Często plon prac z tego okresu studiów to głównie pokazanie w dużej mierze swego rodzinnego Bodzentyna, do którego artysta ciągle powracał. Studia to także dla przyszłego artysty czas rozwoju umiejętności ale i poszukiwanie coraz lepszych sposobów artystycznej ekspresji wyrażania zaobserwowanej rzeczywistości. Skupiał się na przywoływaniu znanych mu tematów, w tym najlepiej rozpoznaną, przyrodę. Właśnie tym co wyróżniało Szermentowskiego spośród innych malarzy, było jego zżycie z krajobrazem. Malował bezpośrednio z natury, budował obraz kolorem. Oddawał nie tylko realistycznie przedstawiony krajobraz, ale chwytał jego charakter, atmosferę. Był to okres z którego pochodziło wiele ważnych płócien świętokrzyskich: „Widok Sandomierza od strony Wisły“, “Rynek w Sandomierzu“, „Widok Chęcin“, „Widok rynku w Szydłowcu“.
J. Szermentowski “Widok Chęcin” 1857, fot. (www.wikipedia.org)
Malował także widoki świętokrzyskie do akwarelowych albumów przeznaczonych dla zamożnych nabywców.
W 1860 r młody artysta zdobył upragnione 5-letnie stypendium rządowe na dalsze kształcenie i wyjechał do Paryża. Tam zainteresował się głównie grupą malarzy tworzących pod nazwą „barbizończycy”. Było to ugrupowanie zrzeszające francuskich malarzy, którzy postanowili sprzeciwić się akademickim formom obrazowania świata. Porzucili miejskie życie i zwrócili się w stronę natury- zatem głównym tematem ich dzieł była wieś wraz z jej nieocenionym bogactwem krajobrazu oraz różnorodnością zajęć wykonywanych przez prostych ludzi. Za przykładem francuskich artystów eksperymentował on ze światłem, uzyskując efekt drgania promieni słonecznych, przedzierających się przez gałęzie drzew. Jednak cały czas zachował indywidualny charakter swojej twórczości, którą jego biografka Irena Jakimowicz nazywała „intymną swojskością”. Szermentowski traktował przyrodę emocjonalnie, głęboko ją przeżywając. Warto także zauważyć, że w jego pracach, pomimo różnorodnych wpływów, zawsze bardzo widoczny jest polski charakter krajobrazu, wyszukiwał znane sobie swojskie motywy.
Podczas pobytu w Paryżu poznał wielu artystów i przedstawicieli polskiej emigracji. Przyjaźnił się z Cyprianem Kamilem Norwidem. Niestety w tym czasie pojawiły się u niego pierwsze problemy ze zdrowiem. To właśnie dlatego nie wziął czynnego udziału w powstaniu styczniowym. Dodatkowo przygnębia go wieść o upadku powstania, gdy dowiedział się o zesłaniu brata na Syberię.
W 1868 r. przyjechał do Polski, do przyjaciół oraz do Kielc i rodzinnego Bodzentyna. W tym czasie ożenił się z Wandą Szawłowską. Małżeństwo było dla niego ogromnym źródłem radości, pomimo kolejnych objawów pogorszenia stanu zdrowia. Pisząc w liście do przyjaciela wspomina:” Mam żonę, cieszę się szczęściem, choć to ostatnie zostało zakłócone moją chorobą…”. Małżonkowie wyjechali do Paryża.
Wkrótce jego życiem wstrząsnęła tragedia, umiera jego syn po kilku tygodniach życia. Artysta zaczął szukać ukojenia w pracy, stała się dla niego odskocznią od rzeczywistości. W tym czasie podróżował min. do Hiszpanii i Szwajcarii. Jednak dobra passa skończyła się wraz z konfliktem zbrojnym między Prusami a Francją. W Paryżu nastało bezrobocie i głód. Wpłynęło to na ilość zamówień artysty, który w obliczu biedy i niedostatku zaczął żyć jedynie z dorywczych prac. Szermentowski w atmosferze przygnębienia i ciężkiej choroby gruźliczej, strachu o przyszłość, a także braku sił zmarł 6 września 1876 r. mając zaledwie 43 lata. Został pochowany na cmentarzu w Montmorency.
Znajdująca się w Bodzentynie replika fragmentu grobu J. Szermentowskiego wykonana pod kierunkiem nauczycieli przez uczniów Zespołu Państwowych Szkół Plastycznych im. J. Szermentowskiego w Kielcach (fot. www.swietokrzyskiewloczegi.blogspot.com)
Dorobek artystyczny Józefa Szermentowskiego obejmował głównie wiejskie pejzaże z drewnianymi chatami lub kościółkami. Jednakże jego twórczość przez całe życie była zależna od ojczystego pejzażu. Był zachwycony jego niewyczerpaną różnorodnością. Region był dla niego głównym żywicielem wyobraźni, obiektem tęsknoty motywującym do pracy zwłaszcza ten niepowtarzalny klimat Gór Świętokrzyskich, które w sposób szczególny były mu najbliższe.
Jego prace za życia były eksponowane min. na wystawach w warszawskiej Zachęcie, Paryżu, Wiedniu, Londynie. Obecnie największy zbiór prac znajduję się w Muzeum Narodowym w Kielcach (ok. 34 obrazów olejnych i akwareli). Jego obrazy można oglądać także w Muzeum Narodowym w Warszawie, także w Muzeum Narodowym w Krakowie, czy też w Muzeum Narodowym we Wrocławiu.
Fragment kolekcji obrazów Józefa Szermentowskiego w zbiorach Muzeum Narodowego w Kielcach (fot. OMPiO)
W 2017 r. Józefowi Szermentowskiemu nadano tytuł Honorowego Obywatela Miasta Bodzentyna. Jest patronem Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych w Kielcach.
Magdalena Osipowicz
Źródła:
Józef Szermentowski – życie i twórczość
http://antyki-polska.x25.pl/paper/Jozef_Szermentowski_Zycie_i_Tworczosc
Czy uczeń przerósł mistrza? http://swietokrzyskiewloczegi.blogspot.com/2018/03/czy-uczen-przeros-mistrza.html