Aleksander Patkowski – badacz i popularyzator Gór Świętokrzyskich i Sandomierszczyzny określany mianem „ojca regionalizmu polskiego”.
„Gdy się przychodziło z odwiedzinami do Aleksandra Patkowskiego, zastawało go się zawsze przy pracy. Siedział przy biurku obłożony książkami i notatkami, mając przed sobą na ścianie portret Stanisława Wyspiańskiego, poniżej bramę Opatowską w Sandomierzu w dobrym obrazku, a na biurku fotografię Stefana Żeromskiego (..) Ileż najrozmaitszych spraw, ile tematów i zagadnień interesowało go bezpośrednio i żywo! Oświata i wychowanie, krajoznawstwo i regionalizm, literatura, historia i sztuka, sztuka ludowa i gwaroznawstwo, socjologia i etnografia, samorząd i spółdzielczość, a przede wszystkim Sandomierz, Sandomierskie i Góry Świętokrzyskie” – fragment artykułu Piotra Banaczkowskiego z czasopisma „Ziemia” z 1946 r., w którym autor przybliżył sylwetkę naszego bohatera.
Aleksander Patkowski przyszedł na świat w Ożarowie 4 marca 1890 r., jako syn Leona i Heleny z d. Grodzkiej. Pierwsze dziewięć lat swego dzieciństwa spędził w rodzinnej miejscowości, którą opuścił w momencie objęcia przez ojca stanowiska lekarza powiatowego w Sandomierzu. Wówczas nasz bohater rozpoczął swą przygodę z nauką w sandomierskim Progimnazjum Rządowym. W 1904 r. po tragicznej śmierci ojca Aleksander przeniósł się do Warszawy, gdzie kontynuował swą dalszą naukę. Był uczniem prywatnego gimnazjum polskiego P. Chrzanowskiego, w którym zaangażował się w działalność kulturalną współtworząc czasopisma „Na wyżyny” i „Kalliope”.
Po otrzymaniu świadectwa dojrzałości w 1908 r. przeniósł się do Lwowa rozpoczynając studia z filologii klasycznej i polonistyki. Naukę kontynuował na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, gdzie rok po zakończeniu studiów zastał go wybuch I wojny światowej. Jak sam wspominał „W sierpniu 1914 r. wstąpiłem w Krakowie do Legionów. Służba moja wojskowa trwała tylko dwa tygodnie. W Jędrzejowie zostałem ze względu na stan fizyczny zdyskwalifikowany przez lekarza legionowego dra Roupperta i odesłany do domu”. Po powrocie do Sandomierza, wraz z grupą nauczycieli zorganizował prywatne gimnazjum, w którym objął funkcję nauczyciela łaciny i języka polskiego. Przez kilka kolejnych lat zajmował się pracą w szkole i działalnością w organizacjach społecznych. Był m.in. organizatorem sandomierskiego oddziału Zrzeszenia Nauczycielstwa Szkół Początkowych, a także prezesem działającego przy nim Zarządu Spółdzielni „Ognisko”. Za sprawą jego starań w maju 1920 r. przy reaktywowanym oddziale Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Sandomierzu powstał dwutygodnik „Ziemia Sandomierska”.
W ostatnich miesiącach swego pobytu w mieście zaangażował się w powstanie i działalność Powszechnego Uniwersytetu Regionalnego im. St. Konarskiego prowadzącego kursy wakacyjne i spotkania inteligencji zaangażowanej w rozwój Ziemi Sandomierskiej. Zajęcia na wydziale humanistycznym, przyrodniczym i społecznym były prowadzone przez znane osobistości z kręgu kieleckiej nauki w tym Jana Czarnockiego i Kazimierza Tymienieckiego. Działalność uniwersytetu zainspirowała Stefana Żeromskiego do napisania sztuki „Uciekła mi przepióreczka”, w której pierwowzorem głównego bohatera był sam Aleksander Patkowski.
Członkowie Zarządu Głównego ZPNSP w Warszawie w 1925 r. Drugi od prawej A. Patkowski (Źr. foto – Zbiory NAC on-line)
Po opuszczeniu Sandomierza w 1923 r. nasz bohater przeniósł się do Warszawy, gdzie przyjął stanowisko jednego z dyrektorów Towarzystwa Urządzeń Szkolnych i Laboratoryjnych „Urania”. Po pięciu latach zmienił profesję i został radcą w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Jako osoba zaangażowana w sprawy naukowe i badawcze na przełomie lat 20-tych i 30-tych był związany z Zarządem Głównym Związku Polskich Nauczycieli Szkół Powszechnych (późniejszym Związkiem Nauczycielstwa Polskiego), a także Radą Główną Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego.
Funkcje te pozwoliły na dalszy rozwój badań, a przede wszystkim popularyzację regionu świętokrzyskiego. Na początku lat 30-tych Patkowski zainicjował zorganizowanie działu dydaktyczno-propagandowego i popularyzatorskiego przy działającym muzeum PTK w Kielcach (późniejszym Muzeum Świętokrzyskim). W rezultacie doszło do powstania „Wystawy Świętokrzyskiej’’, a jednym z członków prezydium Komitetu Organizacyjnego został sam Aleksander Patkowski. Wystawa przygotowana w Warszawie, a następnie przeniesiona do Kielc poruszała zagadnienie regionu świętokrzyskiego w zakresie historii, gospodarki, geologii, geografii, etnografii, a także rolnictwa i leśnictwa.
Otwarcie „Wystawy Świętokrzyskiej’’ w Warszawie w 1936 r. Komitet organizacyjny wystawy z ministrem W. Raczkiewiczem. Czwarty od lewej A. Patkowski (Źr. foto – Wystawa Świętokrzyska jako muzeum P.T.K. im. St. Żeromskiego w Kielcach, „Ziemia”, nr 5, 1936)
Powyższa wystawa została zorganizowana przez badaczy z Kielecczyzny, z których część w 1926 r. znalazła się w Komitecie Obrońców Puszczy Jodłowej. W gronie najaktywniejszych osób walczących w obronie przyrody Gór Świętokrzyskich był sam Patkowski pełniący funkcję sekretarza w komitecie. Celem organizacji była ochrona najcenniejszych obszarów leśnych znajdujących się w rejonie Łysogór, a zwieńczeniem powyższej działalności była próba utworzenia Parku Narodowego im. Stefana Żeromskiego.
Aleksander Patkowski zasłynął z utworów popularyzujących region świętokrzyski. Do najważniejszych tego typu tekstów należy „Pamiętnik Świętokrzyski” z 1931 r. W jednym z listów autora dowiadujemy się, że dzieło to pierwotnie miało przybrać formę „wydawnictwa roczników, (które) obejmować będzie rozprawy, materjały, przyczynki, miscellanea z zakresu historji, fizjografji, życia gospodarczego etc. wraz z kroniką bieżącą stron Sandomiersko-Radomsko-Kieleckich”. Praca zredagowana przez naszego bohatera stanowiła zbiór artykułów traktujących o historii, geologii, florze i etnografii naszego regionu. Pośród tekstów zawartych w powyższej pracy znalazły się również te napisane ręką Patkowskiego. Jedną z nich jest artykuł „Polskie Towarzystwo Krajoznawcze (1906-1931) na terenie województwa kieleckiego”, w którym autor przedstawił losy organizacji na Kielecczyźnie.
Rozwój ruchu turystycznego w okresie międzywojennym wywołał potrzebę wykonania przewodników obrazujących piękno poszczególnych regionów naszego kraju. Do takich prac należą bogato ilustrowane broszury „Sandomierz” oraz „Góry Świętokrzyskie”, w których Aleksander Patkowski dokonał przeglądu najważniejszych obiektów turystycznych swoich rodzinnych okolic.
Przewodnik turystyczny „Góry Świętokrzyskie” opracowany przez A. Patkowskiego (Źr. foto – Góry Świętokrzyskie, , [193-] | Polona)
Szczególnym dziełem naszego bohatera jest wykonana w 1938 r. praca „Sandomierz: Góry Świętokrzyskie”, która pojawiła się „w chwili rozbudowy Centralnego Okręgu Przemysłowego”. Autorem wstępu do powyższego utworu był ówczesny Minister Skarbu Eugeniusz Kwiatkowski. Według niego „Aleksander Patkowski w swej niezwykle ciekawej pracy, opartej na olbrzymim materiale, zobrazował w pięknej formie przyrodę, kulturę i historie serca tych ziem, a zarazem serca całej Polski – Ziemi Sandomierskiej. Przez szpalty książki przewija się piękny obraz, odtwarzający dzieje ziemi, które były w dużej części historią Polski. Autor przedstawia tej ziemi niezapomniane postacie i przeżycia. Znajdujemy tu również ciekawe fragmenty historii gospodarczej. Stoją nam przed oczami dawne liczne rudy, hamernie, huty i huciska zagłębia staropolskiego, postacie ”kretów” i „kuźniaków”, „gulonów” i „kaszkieciarzy” – pierwszych pionierów uprzemysłowienia ziemi Piastów i Jagiellonów”. Spośród innych prac Aleksandra Patkowskiego dotykających zróżnicowanej tematyki należy wymienić „Umysłowość i artyzm Henryka Sienkiewicza”, „Program nauki o Państwie Polskim” czy „Wartość społeczna i rola wychowawcza muzeów”.
Jako jeden z pionierów badań nad regionalizmem Aleksander Patkowski zajmował się krzewieniem idei krajoznawstwa. Przykładem prac w tym zakresie są dzieła „Ruch regjonalistyczny w Polsce : bibljografja za lata 1922-1932” oraz „Ruch regionalistyczny w Europie”. Do napisania tej ostatniej posłużyły podróże po Europie, kiedy wraz z małżonką Zofią odwiedził Włochy, Francję, Niemcy, Czechosłowację, a także Holandię.
Na przełomie lat 20-tych i 30-tych Patkowski udzielał się, jako redaktor w czasopismach „Nauka i Szkoła”, „Polska Oświata Pozaszkolna”, „Wiadomości Turystyczne i Krajoznawcze” oraz miesięcznik „Ziemia”. Dorobek Patkowskiego sprawił, iż został okrzyknięty mianem „ojca regionalizmu polskiego”. Jego talent i zaangażowanie zaowocowały przekazaniem na jego ręce Złotego Wawrzynu Polskiej Akademii Literatury. Niestety, wybuch II wojny światowej spowodował, iż działalność Aleksandra została poważnie ograniczona.
W czasie okupacji nasz bohater pozostał w Warszawie, gdzie w warunkach konspiracyjnych zajmował się tajnym nauczaniem, jak również tłumaczeniem na język polski utworów z literatury angielskiej. W 1940 r. przystąpił do spisywania historii Związku Spółdzielni Spożywców „Społem”. Pracy swej nie ukończył. W połowie stycznia 1941 r. został aresztowany i uwięziony na Pawiaku. Dwa tygodnie później trafił do niemieckiego obozu koncentracyjnego KL Auschwitz, gdzie otrzymał nr 9861.
Aleksander Patkowski po przybyciu do KL Auschwitz (Źr. foto – Informacja o więźniach / Muzeum / Auschwitz-Birkenau)
Po uzyskaniu informacji o miejscu pobytu Patkowskiego, zarówno żona, jak i działacze Związku Nauczycielstwa usiłowali wydostać go z obozu. W trakcie podejmowanych zabiegów uwolnienia, Aleksander podupadł na zdrowiu, a głównym powodem była wyniszczająca praca przy piłowaniu drzewa. Nie przeszkodziło to jednak w jego dalszej działalności intelektualnej w trudnych warunkach obozowych. Przykładem były wykonane dla córki Hanny notatki z „Historii Polski w obrazach”. Stan zdrowia Aleksandra pogorszył się na przełomie lutego i marca 1942 r., w momencie przeniesienia do Birkenau. W miejscu, w którym według więźniów panowało piekło nasz bohater przeżył tylko trzy tygodnie. Zginął 22 marca 1942 r. w wieku 52 lat. W jednym z ostatnich listów do żony pisał „mogiły mojej nie znajdziesz (..) duchem jestem z wami i z każdą cząstką Ziemi Sandomierskiej”.
Pamięć o Aleksandrze Patkowskim przetrwała w świadomości lokalnej, a jego wysiłek naukowy i badawczy zapisał się trwale na kartach historii naszego regionu. Świadczą o tym miejsca i obiekty, na których został upamiętniony. Wśród nich należy wymienić poświęcone mu tablice – na siedzibie PTTK i I Liceum Ogólnokształcącego w Sandomierzu, a także nadanie jego imienia jednej z ulic tegoż miasta. Od października 2019 r. Aleksander Patkowski jest honorowym obywatelem Sandomierza – miasta, w którym znajduje się jego symboliczny grób. Również mieszkańcy Ożarowa nie zapomnieli o swym rodaku i w 2014 r. uhonorowali jego imieniem Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury.
Szczególnym wyróżnieniem naszego bohatera w kręgach ogólnopolskich jest utworzony w 1998 r. medal im. Aleksandra Patkowskiego. Odznaczenie przyznawane osobom fizycznym, instytucjom i towarzystwom zasłużonych dla rozwoju polskiego regionalizmu stanowi najwyższe odznaczenie nadawane przez Radę Krajową Ruchu Stowarzyszeń Regionalnych RP. Warto dodać, iż w 1990 r. powstał film „Aleksander Kazimierz Patkowski (1890-1942) – Twórca regionalizmu polskiego” reżyserii G. Dybowskiego dokumentujący życie i twórczość jego postaci.
Gracjan Duda
Źródło:
Banaczkowski P., Aleksander Patkowski, „Ziemia”, nr 1-2, 1946
Piotrowska B., Regionaliści Aleksander Patkowski, Edmund Massalski, Sylwester Kowalczewski: katalog wystawy, Kielce 2005
Rembalski A., Wójcik Z., Patkowski Aleksander Kazimierz, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 25, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1980
Słownik Biograficzny Krajoznawców Kielecczyzny, red. A. Rembalski, Kielce 2008
Twórca polskiego regionalizmu. Nowe badania nad życiem i działalnością Aleksandra Patkowskiego, red. G. Tomisław, Sandomierz 2015
Wójcik Z., Aleksander Patkowski – pionier regionalizmu turystyczno-krajoznawczego w Polsce, Radom 2003
Wystawa Świętokrzyska jako muzeum P.T.K. im. St. Żeromskiego w Kielcach, „Ziemia”, nr 5, 1936
http://www.zamek-sandomierz.pl/home/archiwum-artykulow/402-aleksander-patkowski-1890-1942
APŁ, Archiwum Rodziny Bartoszewiczów, sygn. 3250, s. 1