Stanisław Statuch ps. „Mały”, „Aster” (1927-1946)
Urodził się 1 listopada 1927 roku w Malicach Kościelnych gmina Lipnik w powiecie opatowskim. Był synem Józefa i Marii z Wieczorków. Ukończył siedmioklasową szkołę powszechną.
W czasie okupacji mieszkał w Szumsku koło Rakowa. Prowadził działalność konspiracyjną. Od 1943 r. należał do tamtejszej placówki Narodowych Sił Zbrojnych w Szumsku. Od sierpnia 1944 r. był żołnierzem w oddziale partyzanckim Stanisława Grabdy „Bema”, a następnie w 204 pp. NSZ Ziemi Kieleckiej i w Brygadzie Świętokrzyskiej NSZ.
13 marca 1945 r. został skierowany na kurs radiotelegraficzny, który odbywał się na poligonie w Libicach. Poza nauką obsługi radia przeszedł także kurs terenoznawstwa, minerstwa i teoretyczny kurs spadochroniarski. Po jego ukończeniu w kwietniu 1945 r. został przydzielony do grupy pieszej skierowanej do Polski jako radiotelegrafista.
Do kraju dotarł z grupą dowodzoną przez Włodzimierza Kołaczkiewicza ps. „Zawisza”. Oddział po przejściu granicy w rejonie Sopotni Małej 3 maja 1945 r. uległ rozproszeniu po ostrzelaniu przez milicjantów. Statuch i Henryk Ćwik „Przecinek” udali się do Kielc, by następnie wrócić i wydobyć ze skrytki broń, radiostację oraz pieniądze. Po nieudanej próbie skontaktowania się ze „Żbikiem” dołączył do oddziału NSZ Stanisława Sikorskiego „Jaremy”, a po jego rozbiciu w rejonie Buska do oddziału Władysława Kołacińskiego „Żbika”.
Latem 1945 r. wrócił do Szumska. W grudniu 1945 r. wyjechał do Gdyni, gdzie otrzymał kontakt do Skwierzyny do Andrzeja Chlonda. Tam spotkał ukrywającego się Stanisława Grabdę. Na początku 1946 r. zaangażował się w tworzenie tzw. bazy przetrwania dla żołnierzy NSZ w Proboszczowicach na Górnym Śląsku.
Pod koniec marca 1946 r. „Aster” wraz z grupą kilku żołnierzy NSZ wyjechał w Kieleckie do mającego tam powstać oddziału partyzanckiego. Po drodze przeprowadzili kilka akcji m.in. w Rakowie zaatakowali pociąg relacji Bogoria – Jędrzejów, gdzie zdobyli ok. 8 tys. zł. 28 marca 1946 r. w okolicach Starachowic członkowie grupy zostali ujęci w zasadzce zorganizowanej przez tamtejszych funkcjonariuszy PUBP.
Aresztowanych przewieziono do Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Kielcach. Po śledztwie, 7 maja 1946 r. Stanisław Statuch został skazany w trybie doraźnym, m.in. za zabicie milicjanta, przez Sąd Okręgowy w Radomiu na sesji wyjazdowej w Kielcach na karę śmierci. Wraz z „Asterem” wyrok śmierci otrzymał Andrzej Chlond, Bolesław Romaniak i Roman Ciechoński.
10 maja 1946 r. Stanisław Statuch wraz z innymi skazanymi został rozstrzelany o godz. 6.30 prawdopodobnie w więzieniu przy ul. Zamkowej w Kielcach. Miejsce pochówku pozostaje nie odnalezione.
Źródło:
Czesław Brzoza, Ludzie Brygady. Noty biograficzne oficerów i żołnierzy Brygady Świętokrzyskiej Narodowych Sił Zbrojnych, Kraków 2015.
Dariusz Węgrzyn, „Tam i z powrotem”. Skoczkowie spadochronowi oraz grupy piesze Brygady Świętokrzyskiej i ich powrót do kraju w początkach 1945 r. [w:] Polskie Oddziały Wartownicze przy armii amerykańskiej w latach 1945-1989, oprac. zbiorowe pod red. M. Mazanek-Wilczyńskiej, P. Skubisza, H. Walczaka, Szczecin 2016.